شاید زمانی که ما نام ادبیات ژانر وحشت یا ژانر «Horror» را می‌شنویم، صحنه‌‌های دل‌خراشی مثل قطعه‌قطعه شدن اعضای بدن، خون یا زامبی‌ها را به یاد می‌آوریم. یا حتی ته دل‌مان از به یاد آوردن «کلیف هنگر»های سینمای وحشت یا داستان‌های ترسناکی که خوانده‌ایم خالی میشود. در این مقاله به بررسی این ژانر محبوب و آثار مشهور آن در ایران و دنیا می‌پردازیم.
آشنایی با ژانر وحشت
در زبان انگلیسی به این ژانر Horror یا همان احساس شدید ترس یا ناامیدی می‌گویند. به گفتهی آقای «J. A. Cuddon»، تاریخ‌شناس و نویسنده‌ی انگلیسی، این ژانر با استفاده از مواردی که از دیرباز برای مردم ترسناک بوده است، نظیر ایجاد یک اتمسفر تاریک با صداسازی ترسناک، استفاده از موجودات ماوراءالطبیعه نظیر بیگانگان، ارواح، شیاطین و موجوداتی خیالی نظیر خون‌آشامان سعی در به وجود آوردن حس ترس و دلهره در مخاطب می‌کنند.
این ژانر دارای اصولی است که منجر به ایجاد ترس میشود و معمولا در صنعت سینما با صنعت چاپ کتاب، تقریبا متفاوت است. به عنوان مثال: «در ادبیات ژانر وحشت، تصور خیال دقیق نویسنده بر فضا و اتمسفر داستان، علت اصلی ایجاد ترس و دلهره‌ی خواننده خواهد شد».
تاریخچه‌ی کلی ژانر وحشت
محققین، ترس را یک عامل دفاعی در برابر ناشناخته‌ها میدانند. به طور کلی، انسان‌ها اعمال خود را با ترس محدود کرده اند و قادر به انجام دادن آن نیستند. ژانر وحشت نیز با باور بر همین محدودیت‌های انسان، شروع به داستان‌سرایی از ناشناخته‌ها و تجربه نشده‌های انسان‌ها کرده است. این ژانر، داستان‌های مرموز با اتمسفر سنگین را برای هیجان مردم خلق می‌کند.
البته قبل از شناخته شدن این ژانر به عنوان یک اثر هنری و تفریحی، احتمالا ژانر وحشت در انسان اولیه نیز ناخودآگاه بوده است. آن‌ها درمورد چیزهایی که نمی‌شناختند داستانها و افسانه‌های ترسناک برای منطقی نشان دادن ترس خود، تعریف می‌کردند.
اما اگر بخواهیم به طور کلی به یک نقطه‌ی دقیق از تاریخ برای به وجود آمدن ادبیات ژانر وحشت اشاره کنیم، باید تاریخ یونان و رم باستان را بررسی کنیم. در سنت دیرینه‌ی این تمدن‌ها و داستان‌های‌شان اثری از ژانر وحشت دیده میشود. به طور مثال در اساطیر یونان، شخصیتی از نژاد افسانه‌ای تایتان به نام «پرومتئوس» که اتفاقا الهام بخش کتاب معروفی به نام «فرانکشتاین» اثر «مری شل» شده است.
یکی از شخصیت‌های شرور و ترسناک داستان‌های مردم آن زمان است. یا در روم، شخصی به نام «پلینی» درباره فیلسوفی به نام «آتندروس» این‌طور روایت می‌کند: «آتندروس در خانه‌ای دور افتاده در آتن توسط روحی سرگردان و زندانی شده در غل و زنجیر، مورد آزار و اذیت قرار گرفته است».
ادبیات ماتأخر وحشت
به تاریخ نزدیک‌تری اشاره می‌کنیم. در قرون وسطی نیز فرقه‌ای شیطانی به وجود آمده بود و منابع داستانی بسیار ترسناکی داشت. منابعی که امروزه از شخصیت‌های آنان در فیلم‌های بلک‌باستری و فانتزی نیز استفاده میشود. آثاری مانند «گرگینه»ها یا شخصیت مشهور خون‌آشامی به نام «دراکولا» ! بالاخره در قرن ۱۸، ادبیات ژانر وحشت در بُعد هنری دیگری به نام ژانر گوتیک معرفی شد. این ژانر با اثری به نام «The Castle of Otranto» اثر «هوراس والپول» معروف شد و در ادامه آثار خوبی نظیر «The Italian»، «The Mysteries of Udopho» و «The Monk» کار خودش را ادامه داد.
تا شروع قرن بیستم، آثار زیاد و لایق ستایشی نظیر «فرانکشتاین»، «برادران گریم»، «مومیایی»، «گوژپشت نوتردام»، «وارنی خون آشام»، «مرد نامرئی» و «دراکولا» این ژانر بیشتر از قبل محبوب کردند. تا جایی که امروزه شاهد اقتباس بسیاری از فیلم‌ها از این کتاب‌های معروف در قرن ۲۱ هستیم.
در قرن بیستم، ادبیات ژانر وحشت دوباره دچار تحول شد. درواقع برای اولین بار در اثری به نام «Cthulhu Mythos»، خود را با ژانر فانتزی، ترکیب شده دید. در نیمهی دوم این قرن، با روی کار آمدن ژانر وحشت در صنعت فیلم، ادبیات ژانر وحشت نیز از شخصیت‌های ترسناک جدیدتری که معمولا قاتلین زنجیره‌ای بودند، رونمایی کرد. از بهترین کتب ژانر وحشت در آن زمان، می‌توان به «سکوت بره‌ها» و «اژدهای سرخ» اشاره کرد.
بررسی ژانر وحشت در ادبیات فارسی
به جز یونان و روم باستان، در ایران نیز به واسطه‌ی فرهنگ غنی از اسطوره‌سازی و شخصیت‌های داستانی نظیر غول‌ها، جن و پریان، ادبیات ژانر وحشت وجود داشت. این ژانر با توجه به مسائلی هم‌چون دین شناختی، داستان‌سرایی‌هایی مانند «هزار و یک شب» در آثار کلاسیک ایرانی، پای ثابت برخی از داستانها بوده است. اما تا به امروز با توجه به وجود بستر مناسب وحشت در ایران، هنوز سینما و ادبیات ایران آن‌طور که باید، پیشرفت نکرده است و اتفاق مهمی در این زمینه نیفتاده است.
از آثار برجسته‌‌ی ادبیات ژانر وحشت اخیر در ایران، می‌توان به اثر صادق هدایت به نام «گجستهی دژ» اشاره کرد. البته کیفیت خوب این داستان نیز اتفاق مهمی با توجه به فرهنگ دیرینه‌ی غنی ایران، به حساب نیامد، مخصوصا که درست بعد از سی سال شروع این ژانر در اروپا، اولین اثر در ادبیات ژانر وحشت منتشر شده بود.
با این‌حال جز اثر هدایت، آثار لایق دیگری مانند «بوف کور» که تقریبا از ژانر وحشت برده است. «معصوم اول» اثر «هوشنگ گلشیری» که ژانر ترسناک را در ماوراءالطبیعه، بلکه در زندگی‌های‌مان دیده است، رمان «ملکوت» اثر «بهرام صادقی» که محوریت جن و ارواح را برای ژانر خود انتخاب کرده است، از مواردی هستند که ادبیات ژانر وحشت فارسی در اختیار ما گذاشته است.
امروز تلاش‌های بسیاری برای ژانر وحشت سینما و ادبیات در ایران شده است. اما آن‌چه از این کوشش برمی‌آید، تقسیم‌بندی این ژانر برای نزدیک شدن به استانداردهای لازم برای رشد ژانر ترس است. اکثر این آثار با ادعای تقسیم‌بندی شدن حتی به ژانر وحشت واقعی نیز نزدیک نشده‌اند. از میان نویسندگان امروزی مطرح این ژانر می‌توان به نویسندگان زیر اشاره کرد:
- کاوه میرعباسی
- سیامک گلشیری
- رامبد خانلری
آن‌چه در ادبیات ژانر وحشت در حال روی دادن است
همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته بودیم، ادبیات ژانر وحشت نسبت به سینما از اصول متفاوتی پیروی می‌کند. ما به مهم‌ترین اصل وحشت اشاره کرده‌ایم. اکنون به بررسی ویژگی‌های دیگر ادبیات ژانر وحشت می‌پردازیم:
- لحن داستان برای ایجاد یک اتمسفر تاریک، بی‌احساس و پر از ترس و وحشت است. مثل این می‌‌ماند که نویسنده از دستی با تشریح نکردن یک موقعیت خاص، خواننده را حرص بدهد تا در ناشناخته بودن یک موقعیت یا شخص، احساس ترس و دلهره ایجاد شود.
- حوادث ناگهانی صورت می‌گیرد. البته به تعداد کم، زیرا باید غیرقابل پیش‌بینی باشند.
- داستانها معمولا با خشونت بالا روایت میشوند.
- انسان‌ها در موقعیت‌های مختلف داستان، نیمهی تاریک خود را نشان می‌دهند تا باعث انزجار مخاطب شوند.
- معمولا فرم داستان‌گویی، سوم شخص است و راوی خود نویسنده است.
وحشت یا هیجان؟ خواستار کدامیم؟
آن‌چه که باعث میشود تا ادبیات ژانر وحشت در میان خوانندگان محبوب باشد، ایجاد حس هیجان است. همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته شد، ترس واقعی، یک واکنش دفاعی است. اما ترسی که از خواندن یک اثر به ما تزریق میشود فقط در ما حس هیجان تولید می‌کند. گفتهی استاد روان‌شناسی اجتماعی و سازمانی هلند، «جفری گلدشتاین» نیز اثباتی است بر این استدلال! او معتقد است از آن‌جا که خوانندگان به واقعی نبودن داستانها شک ندارند. پس خودشان را در موقعیت امنی نسبت به رویدادهای داستان میدانند. آنان ترس را از نزدیک تجربه می‌کنند تا از هیجان این ترس لذت ببرند.
هیچ حالت دیگری این پارادوکس (شکنجه‌ی خود با ترس برای لذت بردن از هیجان) را توجیه نمی‌کند. چرا که آن‌طور که در کودکان می‌بینیم، به علت عدم تجربه‌ی در زندگی و واقعی پنداشتن روایات ژانر وحشت، حتی با این‌که در موقعیت امنی هستند، دچار ترس یا حتی اختلالات روانی نیز میشوند. این برای بزرگ‌سالانی که قادر نیستند احساسات خود را در این مواقع کنترل کنند نیز صادق است.
آشنایی با استفن کینگ
امکان ندارد اهل ژانر وحشت در ادبیات و سینما باشید و «استفن کینگ» را نشناسید. او نویسنده‌ای است که همگان او را «پادشاه وحشت» یا «پدر نویسندگی ادبیات ژانر وحشت» می‌نامند. از دیدگاه بسیاری از منتقدین، او بهترین نویسنده‌ی ژانر وحشت تاریخ است. آوازه‌ی وی تنها در ادبیات وحشت نیست. امروزه آثار زیادی از او توسط فیلم‌سازان بر روی پرده‌ی نقره‌ای رفته و جیغ و فریاد مخاطبین زیادی را درآورده است.
استفن کینگ تنها در ادبیات ژانر وحشت موفق نبوده است. آثار بی‌نظیری از او مانند «رستگاری در شاوشنگ» و «مسیر سبز» نیز به موفقیت‌های چشم‌گیری دست پیدا کرد. آثاری که با کمک بازی‌های بازیگرانی نظیر «لئوناردو دی‌کاپریو»، «مت دیمون» برای رستگاری در شاوشنگ و «تام هنکس» در مسیر سبز، به شهرت جهانی دست یافت. در انتها به معرفی کتاب ژانر وحشت در قالب بررسی آثار وی خواهیم پرداخت.
آشنایی با ادگار آلن پو
اگر قرار است در ادبیات ژانر وحشت یک نابغه و پدر باشد، پس لقب «پدر داستان‌های کاراگاهی» نیز فقط برازنده‌ی «ادگار آلن پو» است. او در به کار بردن کلمات به ترسناک‌ترین شیوه‌ی ممکن تخصص بالایی داشت. او نه تنها در ادبیات ژانر وحشت یک رمان‌نویس حرفه‌ای بود، بلکه در زمینه‌ی شاعری نیز توانایی زیادی داشت. او توانست با انتشار شعر «The Raven» تاکنون، تحسین بسیاری از منتقدین را داشته باشد. اگر چه این نابغه‌ی ادبیات، در ۴۰ سالگی به دلایل نامعلومی درگذشت تا دنیا از یک نویسنده با داستان‌های روان‌شناسانه و ترسناک محروم بماند. از آثار این هنرمند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قلب رازگو
- بشکه‌ی امونتیلادو
- نقاب مرگ سرخ
- کلاغ
خالق دراکولا را بشناسید
«کونت دراکولا» را به خاطر بیاورید. «برام استورکر» نویسنده‌ی ایرلندی، خالق این داستان محبوب و معروف دنیا است. او در سال ۱۹۸۷ با مطالعه‌ی فرهنگ‌های مختلف نظیر فرهنگ اروپایی شرقی، افسانه‌های مربوط به خون‌آشام و به خصوص سرگذشت ولاد سوم، پادشاه رومانی، اثری مخوف و سراسر خود را با نام کنت دراکولا خلق کرد. اثری متفاوت در میان ادبیات ژانر وحشت که در آن، عامل ترس به عنوان نقش اصلی و ضدقهرمان داستان بود و روایت متفاوتی به خواننده عرضه می‌کرد.
فرانکشتاین را چه کسی دوخت؟
اگر بخواهیم شخصیت‌های کمیک دیگری جز دراکولا در صنعت ادبیات و سینما ژانر وحشت نام ببریم، بهترین انتخاب ما، اثر «ماری شل» با شخصیت دوست‌داشتنی و البته ترسناک او، «فرانکشتاین» است. ایده‌ی اقتباس از پرومتئوس توسط «لرد بایرون» به او داده شد. او در سال ۱۸۱۸ پرومتئوس مدرن را خلق و منتشر کرد. این اثر تا حدی محبوب شد که امروزه واژه‌ی فرانکشتاین وارد فرهنگ لغت انگلیسی نیز شده است. فرانکشتاین موجود شروری است که توسط چندین پروفسور دیوانه با دوخته شدن قطعات بدنِ دیگران خلق شد. کسی که خالقش را از خلق خودش پشیمان کرد. البته امروزه از فرانکشتاین نه تنها در ادبیات ژانر وحشت بلکه در ژانر کمدی کودکان نیز استفاده میشود.
The Shining، کلاس درس ژانر ترسناک
نمی‌‌توانید کتابی را تشریح کنید و اول از همه سراغ کتاب «The Shining» نروید. رمان کینگ آن‌چنان از بعد روان‌شناسانه وارد مغزتان میشود که بارها و بارها این اثر را می‌خوانید تا نکند نکته‌ای از این اثر را جا انداخته باشید. این داستان ترسناک درمورد یک هتل جن‌زده است. هتلی که به واسطه‌ی تعطیلات زمستانی و کوران تعطیل شده و شخصیت اصلی ما که یک معلم بیکار است، وظیفه سرای‌داری آن‌جا را به عهده گرفته است.
او برای مدت محدودی به این هتل آمده تا رمان خود را بنویسد. اما اتفاقات مرموز این هتل این معلم را به جنون کشانده تا تمام خانواده‌ی خود را به قتل برساند. این اثر در سال ۱۹۸۰ تولید شد و امروزه به عنوان یک کلاس درس برای بقیه‌‌ی آثار سینمایی در حال ساخت در ژانر وحشت شناخته میشود.
IT، پرفروش‌ترین اثر کینگ
به جز آخرین فیلم اقتباس شده از این اثر زیبا، تمامی آثاری که از «آن» یا همان «IT» ساخته شده است، جزو پرفروش‌ترین فیلم‌های ترسناک تاریخ آثار استفن کینگ به شمار می‌رود. ادبیات ژانر وحشت او به کودکان نیز سرایت می‌کند. داستان درمورد موجودی شیطانی در فاضلاب‌های یک شهر قدیمی است که از ترس دیگران، خصوصا کودکانی که به آن‌جا می‌آیند، تغذیه می‌کند و اهالی آن شهر را به قتل می‌‌رساند. قهرمانان داستان، کودکانی هستند که تصمیم می‌گیرند با جمع کردن شجاعت خود به مبارزه با این موجود شوم بروند.
آموزش انتقام در رمان Carry
همگی استفن کینگ را در ادبیات ژانر وحشت، از زمان رمان «Carry» می‌شناسند. اولین اثر او از دید خودش یک رمان ناامیدکننده بود؛ تا حدی که دست‌نوشته‌هایش را دور می‌‌اندازد. اما به اصرار همسرش دوباره آن را از سر می‌گیرد و تمامش می‌کند تا عصر او نیز با موفقیت‌های بزرگ این رمان آغاز شود.
از این کتاب نیز، فیلمی با همین نام اقتباس شد. اثری که در جریان موفقیت‌های به عنوان نامزد دریافت چند جایزه‌ی «اسکار» شناخته شد. داستان این کتاب درمورد دختری تنها است که توسط هم‌کلاسی‌ها و دیگران به شدت مورد تمسخر و آزار و اذیت قرار می‌گیرد. این دختر متوجه میشود توانایی جابه‌جا کردن اشیا از راه دور دارد؛ پس تصمیم می‌گیرد با این نیروی فراطبیعی از تمام کسانی که به هر نحوی به او آسیب زنده‌اند، انتقام بگیرد.
