مکبث

اهتمام به فرار از سرنوشت محتوم

«مکبث» که عنوان کاملش «تراژدی مکبث» است نام نمایشنامه‌ای تراژیک از هنرمند برجستهٔ بریتانیایی، ویلیام شکسپیر است که کوتاه‌ترین تراژدی او محسوب می‌شود و احتمالا بین سال‌های ۱۵۹۹ و ۱۶۰۶ میلادی نوشته شده است. این اثر که جزو فهرست برترین نمایشنامه‌های گاردین هم قرار دارد اولین بار در سال ۱۶۱۱ به روی صحنهٔ تئاتر لندن رفت. گویا خود شکسپیر هم نقشی را در این اجرا به عهده داشته است! نمایشنامه در سال ۱۶۲۳ پس از مرگ نویسنده و در دوران شاه جیمز اول –که بسیار به شکسپیر علاقه‌مند بود- به چاپ رسید. اساس پیرنگ این داستان بر وقایع تاریخی اسکاتلند نوشته شده اما شکسپیر با ذوق هنری‌اش از ماجراهای واقعی اقتباس کرده، طبق میلش تاریخ را شخصی‌سازی کرده و روایت خود را ارائه داده؛ بنابراین می‌توانیم مکبث را یک بازآفرینی بدانیم. دغدغهٔ اصلی شکسپیر، اخلاق است و اولین اولویت او بیان رذیلت‌های اخلاقی مانند حرص و طمع است. او شهوت قدرت و عملکرد این آب دریا بر فرد تشنه را به خوبی در بستر تاثیرات روحی روانی و حتی جسمانیِ روی فرد نشان می‌دهد. آن‌جا که شخصیت اول داستان پس از ارتکاب قتل اول دچار عذاب وجدان، احساس گناه، بی‌خوابی و نهایتا توهم می‌شود و برای مخفی ماندن راز سیاهش دست به قتل‌های بیشتری می‌زند. این رویهٔ ساخت دراکولایی مجنون که روز به روز خون‌خوارتر می‌شود با دقت و زیبایی هرچه‌تمام‌تر توسط شکسپیر به تصویر کشده شده است. حمید الیاسی، یکی از مترجمین این اثر می‌گوید: «شکسپیر در نمایشنامه‌ای که با هدف سرگرم کردن مخاطبان خود نوشته، به شیواترین و موجزترین شکل ممکن، معیارهای اخلاقی ماندگار بشری، مانند وفاداری، پایبندی به میثاق و احترام به حقوق دیگران و ارزش‌هایی جهانی مانند عدالت، آزادی و دفاع از حق را یادآور می‌شود و بدین‌گونه، نمونه‌ای از هنر متعالی را پدید می‌آورد که شاید تنها با معدودی از آثار ماندگار جهان ادب مثل شاهنامهٔ فردوسی، حماسه‌های هومر و چند نمایشنامهٔ دیگر او قابل مقایسه باشد.» مترجمین بزرگ زیادی سراغ مکبث رفته‌اند و این نشان‌دهندهٔ اهمیت کتاب است؛ می‌توانیم از داریوش آشوری تا فرنگیس شادمان و علی اصغر حکمت عقب برویم و ردپای بسیاری را بر این کتاب تاثیرگذار ببینیم. به‌طور کلی آثار شکسپیر در حدی تاثیرگذارند که تقریبا به تمامی زبان‌های دنیا برگردانده شده‌اند و به بسیاری از هنرهای مرتبط هم پیوند خورده‌اند؛ برای مثال چندین فیلم سینمایی از روی این نمایشنامه ساخته یا اقتباس شده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آثار رومن پولانسکی و آکیرا کوروساوا اشاره کرد.

خلاصهٔ داستان مکبث

داستان حول محور چهار شخصیت اصلی مکبث، همسرش (لیدی)، بانکو و دانکن می‌گذرد. کتاب، سیر زندگی یا دقیق‌تر از آن: فروپاشی یا انحطاط سرداری دلیر و لایق به نام مکبث است که توسط دانکن، پادشاه شریف اسکاتلند تحسین شده، به مقام و منصب والایی می‌رسد و به همراه سردار دیگری به نام بانکو، فرماندهی جنگ با نروژی‌ها را عهده‌دار می‌شود. پس از شکست نروژی‌ها و درراه برگشت، مکبث به جادوگران و پیشگوها برمی‌خورد و می‌شنود که او را شاه آیندهٔ اسکاتلند می‌خوانند! ساحران برای بانکو هم خبری دارند: فرزندان او به پادشاهی خواهند رسید! دو سردار با شگفتی بسیار به قصرهای خود برمی‌گردند و دانکن برای تقدیر و تشکر و جشن گرفتن این پیروزی به خانهٔ مکبث می‌رود؛ غافل از اینکه مکبث به پیشنهاد و وسوسهٔ همسر خود قرار است او را شبانه، درحال خواب بکشد… مکبث و لیدی با آغشته‌کردن دستشان به پادشاه پاک‌سیرت، صاحب تاج و تخت می‌شوند اما مکبث تازه ادامهٔ پیشگوئی را به خاطر می‌آورد و برای جلوگیری قدرت گرفتن فرزندان بانکو، قاتلانی را به سراغ آن‌ها می‌فرستد. بانکو فرزندش فلیانس را فراری می‌دهد اما خودش کشته می‌شود. مالکوم، دیگر فرزند بانکو هم فراری می‌شود. به همراه فرزندان بانکو، سایر بزرگان و خوبان از جمله، مکداف هم به جنگل بیرنام می‌گریزند و در این قحط‌الرجال تنها چاپلوسان و بزدلان هستند که دور مکبث جمع می‌شوند. با بزرگ شدن اردوگاه مخالفان مکبث در جنگل، مکبث و لیدی به ساحران پناه می‌برند تا از آینده مطلع شوند. پیشگوها می‌گویند سلطنت او پابرجاست مگر کسی به سراغش بیاید که از مادر زاده نشده! لیدی که در اوج توهم و جنون است طاقت نمی‌آورد و خودکشی می‌کند اما مکبث به ادامهٔ پادشاهی امیدوار می‌شود تا وقتی که می‌شنود مکداف از مادر زاده نشده بلکه با جراحی شکم مادر، یعنی سزارین وی را به دنیا آورده‌اند! مکداف با سپاهی از جنگل بیرنام حرکت می‌کند، مکبث را می‌کشد و مالکوم به‌عنوان پادشاه آیندهٔ اسکاتلند انتخاب می‌شود.

سبک‌شناسی اثر

ویلیام شکسپیر، زادهٔ سال ۱۵۶۴ میلادی، شاعر و داستان‌نویس انگلیسی بود. بسیاری از منتقدین او را بزرگ‌ترین نویسنده در زبان انگلیسی می‌دانند. آثار شکسپیر که از بین آن‌ها می‌توان هملت، شاه‌لیر و… را نام برد اغلب به زبان باستانی (آرکائیک) انگلیسی و از لحاظ ادبی در غنای کامل‌اند. البته تعجبی هم ندارد زیرا او علاوه بر ۳۹ نمایشنامه‌اش ۱۵۴ غزل‌واره و دو قصیدهٔ بلند هم نوشته‌است! باید بدانید که فخامت اثر حاضر از غالب آثار شکسپیر چیزی کم ندارد که بیشتر هم هست و جز چند سطر طنز که به زبان نثر -البته با آهنگ یا وزن درونی- نوشته شده بقیهٔ نمایشنامه، چه محاوره‌ها و چه تک‌گویی‌ها همگی منظوم یعنی به شعر با وزن عروضی ده‌هجایی‌اند، البته اکثر مصرع‌ها شبیه به مصرع‌های فارسی نیستند چون قافیه ندارند. بعضی از مترجمین مانند حمید الیاسی سعی‌کرده‌اند تا نوع شعرگونهٔ نمایش را در ترجمه هم حفظ کنند؛ برای مثال:

گفتگوی سه جادوگر:

جادوگر ۱: کِی هر سه کنیم باز دیدار

در تُندر و آذرخش و رگبار؟

جادوگر ۲: وقتی که غریو رزم خوابید

آن باخت و این برنده گردید

جادوگر ۳: اینها همه تا غروب خورشید.

به این سبک شعر در ادبیات انگلیسی «Blank Verse» می‌گویند که انصافا بهترین خالق در این قالب، خود شکسپیر است.