مولیر

وقتی مثلث قدرت آتش می‌گیرد

«مولیر» نمایش‌نامه‌ای در چهار پرده و در ژانر کمدی است که «میخاییل بولگاکف»، نویسندهٔ شهیر روس در سال ۱۹۲۹ میلادی و در دل سیاهی‌های خفقان حکومت شوروی منتشر کرد. بولگاکف از هرمندانی است که بسیاری از آثار خود را با اقتباس از اشخاص و آثار ادبی مشهور درمی‌آورد، اما با سبک و سیاق منحصر به فردی که به این الهامات شکل می‌دهد، خواننده را با شوری بسیار فراتر از یک اثر ادبی ساده به وجد می‌آورد؛ و صد البته که این اثر کمدی تلخ‌هایی هم درون خود دارد.

این اثر درمورد سال‌های پایانی کار کمدین مشهور سدهٔ هفدهم فرانسه، «ژان باپتیست پوکلن»، مشهور به «مولیر» است. مولیر که از بزرگان ادبی اروپا بود و «پادشاه کمدی» لقب گرفته بود، از محبوبان پادشاه لویی چهاردهم در طیف هنرمندان محسوب می‌شد اما بعد از انتشار سه اثرِ «تارتوف»، «دن ژوان» و «مردم گریز» که پا روی دامن کشیش‌ها و اصحاب قدرت در کلیساها می‌گذاشت، حمایت پادشاه را از دست داد.

بولگاکف در این نمایش‌نامه از کلمات نهایت بهره را می‌برد تا وقایعی را که بین مولیر و لویی کبیر و همراهان دیگر رخ می‌دهد، به وجوه هنرمندانهٔ هرچه بیشتری مزین کند. در این نمایش‌نامه مولیر به‌عنوان یک هنرمند برجسته و نماینده‌ای از قشر روشن‌فکر هنری، در برابر نفوذ بیش از حد و سوءاستفاده‌های کلیسا می‌ایستد و قدی که علم می‌کند، حتی روی لویی کبیر هم سایه می‌اندازد. خالق اثر، عوامل صحنه و دکور را در نهایت دقت و چیره‌دستی می‌چیند، ترتیب رد و بدل شدن دیالوگ‌ها را با وسواس تنظیم می‌کند و حتی از زبانِ خودِ صاحبان قدرت، پیش از هرچیز، فاجعهٔ نخبه‌کُشی را با تکنیک‌های خاص خود به ما القا می‌کند؛ حال به تمام این‌‎ها سنگینی بار کلامی را هم که اضافه بکنیم، با دید بازتری از این اثر استقبال خواهیم کرد.

از ویژگی‌هایی که بولگاکف را درخشنده‌تر می‌کند، درک درست و ریشه‌یابی عمیقی است که در برابر معضلات سیاسی و اجتماعی کشورش می‌بیند و البته در اوج خفقان، با صراحت محض بیان می‌کند. او با ترسیم مثلثی نمادین از «قدرت، دین، هنر» نقد سنگینی به بنای جامعه‌اش می‌زند.

زبان نیش‌دار و برندهٔ نویسنده با این‌که کلمات را از ذهن کارکترهایش ساتع می‌کند، وجهه‌ای از دانای کل را همیشه به‌همراه دارد و تمامِ راه‌هایی را که از مولیر شروع می‌شود، یا به اسقف اعظم ختم می‌کند یا به دربار پادشاه فاتح!

ریشهٔ فرانسوی، میوهٔ روسی

تمام روایت از دیدگاه دانای کلّی روایت می‌شود که از اتاق‌های رختکن بازیگران و صدای خندهٔ حضّار گرفته تا اندرونی دربار پادشاه و خبرچینی‌های اطرافیان را دربر می‌گیرد؛ اما قلم نویسنده پخته‌تر از آن است که مستقیماً قضاوتی را به مخاطب ارائه دهد.

در پردهٔ اول مولیر به همراه دست‌اندرکارانِ گروه تئاتری‌اش در برابر پادشاه اجرای استادانه‌ای ارائه می‌دهد و در پس پرده، که استعاره‌ای از ذهنیات او است، از تشویش‌ها و دغدغه‌هایش پرده برمی‌دارد. مولیر که سال‌هاست از فداییان شاه بوده، همسرش در حال افتادن از چشمش است و در این میان، محبت‌هایی که در حق پسرخوانده‌اش کرده، که بازیگری بی‌خانمان است، پیداست بی‌جواب نمی‌ماند.

در پردهٔ دوم اسقف اعظم در خدمت شاه، از اجرای نمایش‌های ضددینِ مولیر ابراز نگرانی می‌کند اما پادشاهِ میانه‌رو دست از حمایت از مولیر برنمی‌دارد. البته نویسنده در هر نقطه‌ای از هر چهار پردهٔ نمایش، از حالات درونی شخصیت‌ها، چه در سکوت و چه وقت گفتن دیالوگ‌ها، باز نمی‌ماند و به‌دقت خواننده را با آن‌ها همراه می‌کند. اسقف اعظم و خدمتکارانش برای پایین کشیدن مولیر از هیچ تلاشی فرو نمی‌گذارند و این شروع مرگ تدریجی نابغه است.

از پردهٔ سوم مولیر را در وخیم‌ترین وضعیت خود میبینیم؛ فشار کلیسا و تبلیغاتی که علیه او شده است، دختری با هویت نامعلوم که مولیر به تازگی دل‌بسته‌اش شده است و از همه مهم‌تر، اجراهایی که به جانش وابسته است و برای روی صحنه رفتنِ آن‌ها، باید که تا آخرین قطرهٔ خون در پردهٔ چهارم بجنگد!

به رنگ اقتباس

میخاییل بولگاکف در سال ۱۸۹۱ میلادی در کی‌یفِ اوکراین به‌دنیا آمد و در ۴۸ سال زندگی‌اش، فعالیت‌های ادبی گسترده و درخشانی داشت. در جوانی به‌عنوان پزشک در جنگ جهانی اول و سپس در جنگ‌های داخلی روسیه خدمت کرد که خاطرات آن را در رمانی تحت عنوان «خاطرات پزشک جوان» چاپ کرد؛ همچنین شاهکار جاودانهٔ او، «مرشد و مارگاریتا» به عقیدهٔ برخی، از شخصیت همسر سومش الهام گرفته شده است.

بولگاکف در دورهٔ تحصیل پزشکی با مطالعهٔ زبان‌های خارجی به ادبیات علاقه‌مند شد؛ نتیجهٔ این علاقه رمان‌هایی مثل «برف سیاه»، «دل سگ» و «گارد سفید» شد و در زمینهٔ اقتباس از آثار ادبی بزرگ نیز نمایش‌نامه‌های «دون کی‌شوت»، «جنگ و صلح» و «نفوس مرده» نمونه‌هایی درخشان با الهام از آثار سروانتس، تولستوی و گوگول می‌باشد.