حکایتهای حیوانات در ادب فارسی

انتشارات روزنه منتشر کرد:

نویسندگان صاحب ذوق در حوزه داستان و شاعرانی که خلاقه توانسته‌اند در حوزه ادبیات خودشان را معرفی کنند، عموماً آدم‌هایی بوده‌اند که در دوران‌های مختلف توانسته‌اند آرا و عقاید خود را آن گونه که می‌خواهند بیان کنند، حال این بیان گاه به شکل‌های استعاری و پنهان بوده و گاه صورتی آشکار به خودگرفته است.

اما در دوران‌هایی نویسندگان شخصیت‌های اثرشان را از حیوانات برگزیده‌اند. این انتخاب به چند دلیل انجام می‌گرفته است. دلیل نخست این بوده که در برخی دوران‌ها به دلایل فشار پادشاهان امکان مستقیم نویسی و یا از انسان‌ها و ظلم و جوری که بر آنها می‌رود نوشتن باعث دستگیری و ایجاد مشکل برای نویسنده شده و او از خیر این کار می‌گذشته است. اما وقتی حرف و سخن از زبان حیوانات باشد دیگر نمی‌شود خرده‌ای بر اتفاقات گرفت چرا که شخصیت‌ها انسانی نیستند.

دلیل دوم «جنگلی» بودن مسأله است. جنگل در معانی انسانی آن جدای از طبیعت و بکر بودن و سبزبودن و تمام اتفاقات و ویژگی‌های منحصر به فرد و خوب معنی دیگری هم دارد و آن تداعی معنی هرج و مرج است. انسانها قانون جنگل را قانونی می‌دانندکه مروج این است که پرزور کم توان را می‌کشد و هرکس قوی‌تر است می‌ماند. دراین فضا بیان هر مسأله‌ای راحت می‌شود چرا که به جز قاعده زورگویی قاعده دیگری قابل بیان نیست.

دلیل سوم ویژگی‌های انسان‌هایی است که گاه از سر اشاره به حیوانات نزدیکند، مثلاً آدم‌های زبر و زرنگ به پلنگ، آدم‌های مرموز به روباه و مار، آدم‌های درنده خو به گرگ، پاک و آسمانی به کبوتر و… این ویژگی‌ها یکی دیگر از دلایلی است که نویسنده شخصیت‌هایی انسانی‌اش را به حیوانات بدل کرده و آنها را در داستان‌هایش می‌آورد…

داستان‌های حیوانات پیش از همه محصول رابطهٔ نزدیک انسان با حیوانات است. به درستی نمی‌توان نخستین داستان‌ها، یا نخستین کسانی که به داستان حیوانات پرداخته‌اند را نشان داد؛ چه بسیاری از داستان‌هایی که حیوانات در آن نقش دارند، در قلمرو ادبیات شفاهی بوده و سینه به سینه و دهان به دهان گشته و به روزگار ما رسیده است.

اما می‌توان سرآغاز بسیاری از داستان‌های حیوانات را در دوران اساطیری ملل جستجو کرد، که شکل ابتدایی و نخستین خود را در قالب اساطیر نشان داده است. در داستان‌های اسطوره‌ای، حیوانات حضوری جدی دارند. برخی از حیوانات یاری کنندهٔ قهرمانان انسانی‌اند، و برخی از حیوانات دشمن و مزاحم و مانع قهرمانان محبوب اساطیری هستند

اما در پیشینه و پشتوانهٔ فرهنگ و ادب فارسی، آثار نسبتاً فراوانی وجود دارد که به نحوی از حیوانات و پرندگان استفاده کرده‌اند، و می‌توان پیش از هر چیز، از افسانهٔ منظوم درخت آسوریک، که شرح مناظرهٔ یک درخت و یک بز به زبان پهلوی است، نام برد. پس از ترجمهٔ کتاب پنچه تنترا از زبان سانسکریت و پس از آن به فارسی، آثار زیادی نوشته شده که حیوانات و جانوران در آن نقش داشته‌اند. البته بسیاری از این آثار را نمی‌توان فابل دانست؛ ولی به دلیل بهره گیری از شخصیت و نقش حیوانات، آن‌ها از توجه و اقبال بیشتری برخوردار بوده‌اند.

ابن سینا اولین کسی است که معراج را از عالم خاک به سوی افلاک، در رمز پرواز مرغ و عبور او از کوه‌ها بیان کرده است. قصیدهٔ عینیه وی نفس را به صورت مرغی نشان می‌دهد که از عالم علوی، هبوط کرده و گرفتار دام تن گردیده است…