ایران بین دو انقلاب

چقدر به تاریخ وابسته‌ایم؟ شاید اکثر ما فکر کنیم که باید در زمانهٔ خودمان زندگی کنیم و تاریخ هرچه بوده، دیگر مسئولیت ما نیست. اما این جملهٔ معروف را همه شنیده‌ایم که «تاریخ دوباره تکرار می‌شود». این‌که ما در زمان حال زندگی کنیم و نیازها و ضعف‌های جامعهٔ خودمان را بشناسیم، بر هیچ‌کس پوشیده نیست. در همین یک دههٔ گذشته پیش‌رفت روزافزون تکنولوژی را در تمام دنیا به چشم دیده‌ایم؛ به‌طوری که حالا موبایل‌ها، در دست بچه‌های زیر ده سال هم معمولاً دیده می‌شود. اما جدای از این، شاید این ایده که ما باید تاریخ خودمان را بشناسیم، در حافظهٔ جمعی ما کمرنگ شده باشد. شاید یادمان رفته باشد که امروزِ ما، روی دیروز بنا شده است. بنابراین اگر از فرهنگ نادرستی در جامعه رنج می‌بریم، اما نمی‌توانیم آن را تغییر دهیم، گیج می‌شویم و نمی‌دانیم دلیل آن چیست. علت این مسئله را می‌توانیم در افزایش کلیشه‌ها، از بین رفتن ارزش‌های اعتقادی و تحلیل رفتن هنر بدانیم. برای این‌که بدانیم چرا یک جامعه کم‌کم با بعضی از ضرورت‌ها بی‌اهمیت رفتار می‌کند، راهی نیست جز این‌که تاریخ را بخوانیم و سرنوشت مردم قبل از خودمان را از نوشته‌ها بشناسیم. تاریخ می‌تواند بسیار گیج‌کننده باشد و توسط افرادی که از غفلت مردم سود می‌برند، تحریف شده باشد؛ اما حقیقت هیچ‌وقت به‌طور کامل گم نمی‌شود و در سینه‌های مردم می‌ماند؛ حتی اگر آن را برای کسی بازگو نکنند. حالا از بین همین مردمی که دنبال حقیقت و روشن کردن آن برای دیگران هستند، کتاب «ایران بین دو انقلاب» دقیقاً دست روی همین دغدغهٔ ما می‌گذارد؛ سرنوشت مردم ایران در بازهٔ تاریخی بین انقلاب مشروطه و انقلاب سال ۱۳۵۷. این کتاب توسط «یرواند آبراهامیان» نوشته شده؛ یکی از تاریخ‌پژوهان ایرانی که همیشه معیار ارزش‌گذاری و شناخت حقایق را، با وضعیت عمومی مردم و جامعه می‌سنجد. با ما در معرفی جامع این کتاب همراه باشید تا ببینیم که چه چیزهایی، از همه بیشتر در شکل‌گیری امروز ما نقش داشته‌اند.

موضوع کتاب ایران بین دو انقلاب

همان‌طور که در درآمد کتاب ذکر شده:

کتاب حاضر، می‌خواهد با تحلیل تاثیرات متقابل سازمان‌های سیاسی و نیروهای اجتماعی، سیاست ایران معاصر را بررسی کند.

با این هدف، کتاب ایران بین دو انقلاب به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود.

پیشینهٔ تاریخی

در اولین قسمت از این بخش تصویری کلّی از جامعهٔ گسسته و طایفه‌ای ایران در قرن نوزدهم نقش می‌بندد. ایلات و قبایل ساکن در منطاق مختلف روستاها، قادر به پذیرش تفاوت‌های مذهبی، زبانی و فرهنگی بین خود نبودند. درصد چشم‌گیری از جامعهٔ ایران را جمعیت عشایر و کوچ‌نشینان تشکیل می‌دادند که پشت دیواری از ناآگاهی، اختلافات را با کشتار یکدیگر حل می‌کردند. از سمت دیگر شهرنشینی شکل دیگری از تفرقه را، چه‌بسا پررنگ‌تر از روستانشینی، به‌وجود آورده بود. فئودالیسم اختلاف طبقاتی شدیدی را پدید آورده بود و تسلط اروپایی‌ها به منابع ایران، مانع از پیش‌رفت داخلی می‌شد. در این بین دو عامل اصلی باعث ضعف حکومت قاجاریان و شکل‌گیری انقلاب مشروطه شد؛ نفوذ قدرت‌های غربی و تقابل ایدئولوژی غربی با تفکر سنتی ایرانی. در همین بخش نقش افرادی مثل عباس‌میرزا و امیرکبیر شرح داده می‌شود و اثرات نوسازی آنان در آینده‌ای نزدیک را، می‌خوانیم. پس از این دوره، تاثیر بی‌توجهی به اقتصاد از سوی حکومت ایران شرح داده شده؛ که منجر به سلطهٔ بیشتر اروپا به صنایع و اقتصاد داخلی می‌شود. در ادامه توضیحات مفصلی را از تحریم تنباکو، وقوع انقلاب مشروطه، تاسیس مجلس و فعالیت‌های رضاشاه می‌خوانیم و سرنوشت مشترک تمامیت‌خواهان را نیز، از نگاه نویسنده می‌بینیم. برای مطالعهٔ بیشتر دربارهٔ این بخش می‌توانید به مطلب «خلاصه کتاب ایران بین دو انقلاب-قسمت اول» در مجلهٔ کتابچی مراجعه نمایید.

سیاست ستیز اجتماعی

این بخش کتاب، از زمانی آغاز می‌شود که رضاشاه از کار برکنار شد، چنددستگی در بین اقوام به اوج خود رسید و سیاست انگلیسی‌ها که قدرت را در دست داشتند، ایجاب می‌کرد با سر کار آوردن محمدرضاشاه، توهمی از قدرت را به مردم بدهند. به همین دلیل احزاب مختلفی که هرکدام دغدغهٔ خود را داشتند وارد مجلس شدند و بدون هیچ قانون اساسی، عملاً قدرت فقط در دست پادشاه بود. چهار فراکسیون اصلی در مجلس برقرار شد؛ اما کوچک‌ترین وجه مشترکی بین آن‌ها وجود نداشت. سپس زمان انتخابات مجلس رسید و مصدق به عرصهٔ سیاست پا گذاشت؛ کسی که پس از طرح مسائلی علیه دخالت خارجی در ایران و تاکید بر استقلال ملی، تغییرات زیادی را نوید می‌داد. سپس مصدق به عنوان نخست‌وزیر روی کار می‌آید و کشمکش‌های محمدرضا شاه با او، در کتاب بررسی می‌شود. عناوین جامع‌تری از این بخش را می‌توانید در مطلب «خلاصه کتاب ایران بین دو انقلاب-قسمت دوم» در مجلهٔ کتابچی مطالعه کنید.

ایران معاصر

در سومین و آخرین بخش کتاب، خلاصه‌ای از وقایع مهم تاریخ اجتماعی ایران در هفتاد سال گذشته را به روایت یرواند آبراهامیان می‌خوانیم. پس از کودتای ۲۸ مرداد، شاه با تشکیل ساواک فشار بیشتری را به احزاب مخالف تحمیل می‌کند. از سمت دیگر، با بستن قراردادهای نفتی با شرکت‌های آمریکایی، درآمد نفتی ایران در عرض ۸ سال بیش از ۱۰۰۰ درصد افزایش یافت. تا پیش از سال ۱۳۴۲ و اعتراضات خردادماه این سال، نخست‌وزیر بارها عوض شد؛ اما چهرهٔ انقلابی جدیدی وارد عرصهٔ سیاست شده بود که آتش اعتراضات را زنده نگه می‌داشت؛ آیت‌الله خمینی. این فعالیت‌ها تک‌حزبی‌گری را در رویکرد شاه افزایش داد و مخالفان جدی شاه، به حمایت از آیت‌الله خمینی به اعتراض برخاستند. صد صفحهٔ پایانی این کتاب، بخشی‌ست که آبراهامیان تماماً به ریشه‌ها و علل شکل‌گیری انقلاب اسلامی می‌پردازد و نظرات خودش را، از چشم‌اندازی متفاوت نسبت به این واقعه بیان می‌کند. دربارهٔ این بخش نیز می‌توانید به‌طور مفصل در مطلب «خلاصه کتاب ایران بین دو انقلاب-قسمت سوم» در مجلهٔ کتابچی مطالعه نمایید.

ایران بین دو انقلاب و حزب توده

دربارهٔ وقایع مختلفی که کتاب ایران بین دو انقلاب از آن‌ها روایت می‌کند و آن‌ها را به‌هم پیوند می‌دهد، در بخش‌های قبلی خواندیم. اما یکی از احزابی که در ایران از همه چالشی‌تر بود و جمعیت زیادی را به‌خود جذب کرد، حزب توده بود. در این کتاب می‌خوانیم که این حزب چگونه شکل گرفت، سرنوشت افراد پیشرو در این حزب به کجا رسید، و این‌که اندیشهٔ سیاسی و فلسفی این حزب که به «مارکسیسم» پیوند خورده بود، به کجا رسید. سپس نویسنده شرح می‌دهد که چگونه حزب توده در ایران گسترش پیدا کرد، چطور پس از یک سرکوب اساسی به میدان برگشت و این‌که دسته‌بندی اقشار و طبقات مختلف اجتماعی از نگاه این حزب -بسته به دین، قومیت و سطح ثروت- به چه صورت انجام می‌شد. می‌توانید در مطلب «حزب توده در کتاب ایران بین دو انقلاب» در مجلهٔ کتابچی، توضیحات بیشتری از این موضوع را بخوانید.

دربارهٔ نویسندهٔ کتاب؛ یرواند آبراهامیان

یرواند آبراهامیان، استاد ایرانی ارمنی‌تبار تاریخ است که در حال حاضر در کالج باروک دانشگاه نیویورک، به تدریس می‌پردازد. این تاریخ‌نگار ایرانی در سال ۱۳۱۹ در تهران متولد شد و پس از اخذ مدرک کارشناسی و کارشناسی ارشد خود از دانشگاه آکسفورد، از بریتانیا به آمریکا رفت و دورهٔ دکترای خود را نیز در دانشگاه کلمبیا گذراند. او یکی از شناخته‌شده‌ترین تاریخ‌نگاران معاصر ایران است و حالا در سن ۸۱ سالگی، هنوز کرسی تدریس تاریخ جهان و بالاخص خاورمیانه را، در اختیار دارد. ایران بین دو انقلاب برترین اثر اوست که با استقبال زیادی از سمت پژوهش‌گران و مخاطبان علم تاریخ، روبه‌رو شد. از آثار دیگر او می‌توانیم به تاریخ ایران مدرن، کودتا، مردم در سیاست ایران؛ پنج مورد پژوهشی، مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، کودتا مرداد ۱۳۳۲؛ سازمان سیا و ریشه‌های روابط کنونی ایران و آمریکا، اشاره کرد.

جملاتی از کتاب ایران بین دو انقلاب

به این ترتیب، شکست‌های نظامی به امتیازات دیپلماتیک منجر شد؛ امتیازات دیپلماتیک، امتیازهای تجاری را به دنبال آورد؛ امتیازات تجاری راه‌های نفوذ اقتصادی را هموار ساخت؛ و نفوذ اقتصادی نیز صنایع سنتی را تضعیف کرد؛ و در نتیجه آشفتگی‌های اجتماعی شدیدی پدید آمد.

بدین ترتیب، شاه یک بار دیگر مخالفان را تار و مار کرد. هر چند شاه توانست قدرتش را تثبیت کند، خاطرهٔ کشتارهای خرداد ۱۳۴۲ آتش زیر خاکستر باقی ماند تا در فرصتی مناسب شعله‌ور شود. همچنان که بحران تنباکوی سال ۱۲۹۱ تمرینی برای انقلاب مشروطه بود، رویدادهای خرداد ۱۳۴۲ نیز تمرینی بود برای انقلاب اسلامی.

یعنی علت وقوع انقلاب این بود که شاه در حوزهٔ اقتصادی-اجتماعی نوسازی کرد و در نتیجه طبقه متوسط جدید و طبقه کارگر صنعتی را گسترش داد ولی نتوانست در حوزهٔ دیگر -حوزهٔ سیاسی- نوسازی نماید.

تا اواخر آبان ۱۳۵۶ فعالیت‌های عمدهٔ مخالفان عبارت بود از نوشتن نامه، تشکیل گروه‌های جدید، احیای گروه‌های قدیمی و انتشار بیانیه، اعلامیه و روزنامه. اما در اواخر آبان‌ماه به خیابان‌ها ریختند و مرحلهٔ جدیدی از روند انقلاب را آغاز کردند.

البته مهم‌ترین موفقیت حزب توده در سازماندهی کارگران بود. در یازده اردیبشهت سال ۱۳۲۳ مصادف با روز کارگر، گروهی از دست‌اندرکاران قدیمی اتحادیه‌های کارگری که با حزب توده همکاری نزدیکی داشتند، ادغام چهار فدراسیون کارگری را در قالب شورای متحدهٔ مرکزی کارگران و زحمت‌کشان اعلام کردند.

شاه مایل نبود حتی کوچک‌ترین فرصتی به حزب توده بدهد. از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۲۷ رژیم با یک رشته عملیات پلیسی سازمان زیرزمینی حزب توده را متلاشی و بیش از سه هزار عضو حزبی را دستگیر کرد. گرچه بسیاری از اعضای رده پایین حزبی پس از اعترافات رسمی به زودی آزاد شدند، رهبران، چریک‌ها و اعضای نظامی حزب به شدت تنبیه و مجازات شدند.