دنیای سوفی

«دنیای سوفی»(به نروژی = Sofies verden) عنوان رمانی فلسفی اثر یوستین گوردر، نویسندهٔ نروژی است که برای اولین بار در سال ۱۹۹۱ میلادی در نروژ به انتشار رسید. این کتاب نسبتا قطور، با محبوبیت خاصی که پیدا کرد، به سرعت به اکثر زبان‌های زندهٔ دنیا برگردانده شد. دنیای سوفی در ابتدا با نظر نویسنده‌اش، برای بازهٔ سنی نوجوانان هدف‌گذاری شده بود، اما آن‌چنان توجه قشر زیادی از بزرگ‌سالانِ علاقه‌مند به فلسفه را هم برانگیخت که تا به این لحظه به ۵۹ زبان دنیا ترجمه شده است. در ایران هم مترجمان مختلفی اعم از مهرداد بازیاری، حسن کامشاد، کورش صفوی و… این کتاب را برای ناشرانی چون نیلوفر، هرمس و… بازگردانی زبانی کرده‌اند. از روی کتاب حاضر، اقتباس‌های زیادی انجام گرفته است که می‌توانیم به فیلم‌ها و بازی‌های رایانه‌ای هم‌نام با آن اشاره داشته باشیم. ضمنا نابینایان هم از نعمتِ شناخت سادهٔ فلسفه به واسطهٔ این اثر، بی‌بهره نمانده‌اند و نسخه‌هایی متنوع با خط بریل یا کتاب صوتی برای استفادهٔ مطلوب آنان منتشر شده است. اگر قصد دارید رمان دنیای سوفی را خریداری کنید، پیشنهاد می‌شود برای آشنایی بیشتر مطلب «نقد کتاب دنیای سوفی» را در وبلاگ کتابچی مطالعه نمایید.

موضوع کتاب دنیای سوفی

همان‌طور که گفتیم، این رمانِ آموزشی، برای استفادهٔ نوجوانان و درک اولیهٔ فلسفه توسط آنان، هدف‌گذاری شده بود. پس پربی‌راه نیست که شخصیت اولش یک دختر ۱۵ ساله به نام سوفی باشد! او دختری جستجوگر و پرسش‌گر است که نسبت به هم‌سن و سالانش، تفاوت‌هایی ریشه‌ای در رفتار، کردار و نوع نگاهش به دنیا دارد. این تفاوت باعث جرقه‌ای در جهان بیرونی او می‌شود و شخصی ناشناس به نام «آلبرتو ناکس» با فرستادن نامه‌هایی مرموز و پرسش‌گر، سوفی را به مطالعهٔ فلسفه دعوت می‌کند. در این نامه‌ها محتواهایی عجیب و غریب با سوالاتی بنیادین راجع به هستی برای سوفی طرح می‌شود و هر روز به طرزی نادیده به خانه‌اش فرستاده می‌شود. سوالاتی مانند «جهان چگونه پدید آمده است؟ » که شاید پلی برای رفتن به دنیایی ورای دنیای فیزیکی و مکانیکی فعلی باشد و انسان را از ماده به معنا برساند! اما سوالاتِ آلبرتو اولا همیشه با جواب‌هایی در نامه‌های بعدی همراه‌اند و سوفی هیچ‌گاه تنها نمی‌ماند و ثانیا اینکه او در درک فلسفه تنها به خودشناسی یا جهان‌شناسی قانع نیست و در مرحلهٔ درک جهان، ساکن نمی‌ماند. آلبرتوی ناشناس، علاوه بر ذاتِ فلسفه، جریان‌های مختلف فلسفی، سردم‌داران و نکات مهم هر پدیده یا اتفاق را مرور می‌کند. البته آلبرتو تا جای زیادی خود را به سوفی معرفی نمی‌کند و مدام در این دنیای فانتزیِ مکاتبه‌ای، از تاریخ فلسفه تا تحلیل وقایع تاریخی و جامعه‌شناختی برای او می‌گوید. درواقع نویسنده، با ایجاد چنین بسترِ روایی جذابی، تاریخ فلسفه را به‌صورتی طبقه‌بندی شده، ساده و البته داستانی، برای مخاطب خود بازخوانی می‌کند تا خواننده ضمن مطالعهٔ یک داستانِ جذاب و سرگرم‌کننده -که از عناصری همیشگی مانند تعلیق، بهره می‌برد-، چیزی هم آموخته باشد. از جایی به بعد هم که سوفی و آلبرتو با هم دیدار می‌کنند، نه‌تنها جذابیتِ داستانی رمان افزایش پیدا می‌کند، بلکه دیالکتیکِ فی‌مابینِ سوفی و آلبرتو از حالت تلگرافی و یک‌طرفه به امری کاملا دوطرفه تبدیل می‌شود و باعث هم‌ذات‌پنداری مخاطب با گره‌های داستانی و سوژهٔ آموزشی آن می‌گردد. اگر رمان دنیای صوفی را خوانده‌اید و می‌خواهید نکات بیشتری را دربارهٔ آن بدانید، می‌توانید نقد و برررسی کامل آن را در مطلب «دیدار با صوفی در دنیای سوفی» در وبلاگ کتابچی مطالعه نمایید.

آشنایی با زندگی و شخصیت یوستین گوردر

یوستین گُوردر یا یوستاین گردر (Jostein Gaarder‎) نویسنده و دبیر فلسفهٔ معاصر است که عمدهٔ شهرتش را به خاطر نگارش رمان حاضر به دست آورده است. او علاوه بر رمان به نگارش داستان کوتاه هم می‌پردازد و از نظرِ ژانر هم بیش از هر حوزه‌ای در حوزهٔ ادبیات کودک و نوجوان به بخت‌آزمایی قلمش مشغول بوده است. ایدهٔ نگارش «دنیای سوفی» از آن‌جا پیش آمد که گوردر در رشته‌های فلسفه، الهیات، و ادبیات تحصیل کرده و به تدریس آنان در دانشگاه اسلو می‌پرداخت. او همواره به دنبال روشی ساده‌تر از روش‌های معمول برای تدریس فلسفه به دانش‌جویان و دانش‌آموزانش بود و هیچ‌گاه از رویکردهای مختلفی که برمی‌گزید، نتیجهٔ ایده‌آل خود را نمی‌گرفت. درنهایت، گوردر با تلفیق دانش خود در سه حوزهٔ بالا، توانست کتاب حاضر را بنویسد که به عقیدهٔ بسیاری از منتقدینِ ادبی و اندیشمندان دنیا، اثری همه‌فهم و در عین حال، فنی و عمیق برای درک اولیهٔ مخاطب عامّه نسبت به فلسفه محسوب می‌شود. او جوایز زیادی اعم از «جایزهٔ سال منتقدان ادبیات نروژی، جایزهٔ کتاب‌فروشان نروژی، جایزهٔ ادبیات نسل جوان آلمان و جایزهٔ ویلی-برانت» را برده است اما خود نیز از سال ۱۹۹۷ میلادی، جایزهٔ بزرگی به نام «سوفی» را به کمک همسرش راه‌اندازی کرد. رویدادی هرساله که جایزه‌ای بین‌المللی برای پاس‌داشت حامیان طبیعت و توسعه و به مبلغ ۷۷ هزار پوند است. گوردر بعد از موفقیت بی‌نظیر کتاب حاضر، کرسی استادی را به کناری انداخته و تمام وقت خود را در قامتِ یک نویسندهٔ آزاد صرف می‌کند. او نویسندهٔ پرکاری است و از مهم‌ترین آثارش می‌توانیم به کتاب‌های «قصر قورباغه‌ها، راز فال ورق، زندگی کوتاه است، دختر پرتقال و قصری در پیرینه» اشاره داشته باشیم.

یک‌پنجمِ آموزش

«دنیای سوفی» در نگاه سخت‌گیرانه هم کتاب خوبی است؛ چه برسد به اینکه بخواهیم هدف اصلیِ رمان -که آموزش است- و میزان نیل به هدف غایی دل‌خواهش را وارد بررسی، قضاوت و نتیجه‌گیری خود کنیم. اما این به معنای تک و تنها بودن یا نادر بودن کتاب حاضر نیست و در تاریخ اندیشه، رقبای زیاد و بعضا خوبی برای اثر گوردر تراشیده شده‌اند! از هم‌رده‌های این کتاب، می‌توانیم به آثاری چون «خودآموز فلسفه اثر مل تامپسون، لذات فلسفه اثر ویل دورانت، فلسفه برای نوآموزان اثر شارون ام‌کی و بزرگان فلسفه اثر هنری توماس» اشاره داشته باشیم که در مجلهٔ کتابچی و مطلب «معرفی پنج کتاب برای شروع فلسفه» به صورت ضمنی، مروری بر آنان داشته‌ایم. کتاب‌هایی که عموما نقشی شبیه به چرخ‌هایی کمکی برای شروع یادگیری دوچرخه‌سواریِ یک کودک را دارند. این آثار باعث می‌شوند تا واژهٔ خاص و ناملموس فلسفه برای افراد عامّه، ساده‌سازی شود و از آن‌جا که آدمی‌زاد به صورت فطری در رویارویی با مسائل جدید یا سخت‌فهم، به مشکل می‌خورد، این گونه از کتاب‌ها دیدی راحت‌الحلقوم از افراد آگاه را به نحوی غیرحرفه‌ای اما کاربردی به ما می‌آموزند. البته دنیای سوفی، تقریبا نسبت به تمامی آثار مطرح شده، برتری‌های واضحی دارد. برای مثال، کتاب حاضر نسبت به کتاب «بزرگان فلسفه» جامعیتِ بیشتری دارد و علاوه بر زندگی‌نامه و کارنامهٔ حرفه‌ای فلاسفه، تاریخ خود فلسفه و موضوعات فلسفی و جریان‌های مهمش را هم با تفصیل بیشتری بررسی کرده است. دنیای سوفی نسبت به خودآموزِ فلسفه، رجحانی معکوس نسبت به رجحان بالا را شامل می‌شود و بیشتر از آن به اشخاص و وقایع پرداخته است. این کتاب، نسبت به «فلسفه برای نوآموزان» هم برتر است، زیرا طیف وسیع‌تری از مخاطبان را مورد هدف خود قرار داده است. و در نهایت، دنیای سوفی نسبت به «لذات فلسفه» هم کتابی جهان‌شمول‌تر است. زیرا لذات فلسفه بیش از هر چیزی به نکات شخصی‌سازی‌شده -مبتنی بر اخلاق شخصی- از فلسفه می‌پردازد اما دنیای سوفی، علاوه بر فردیّت کتاب مذکور، جهان‌شمولی را هم مد نظر دارد.

جملاتی از کتاب «دنیای سوفی»

• سوفی عزیز! مطلب من این است که تو نباید در زمره این آدم‌هایی باشی که دنیا را به‌منزلهٔ یک امر بدیهی پذیرفته‌اند و می‌پذیرند! به منظور احتیاط، ما پیش از آن که به درس فلسفهٔ خودمان بپردازیم، چند ورزش ذهنی مطرح می‌کنیم. تصور کن که در روزی آفتابی به گردش در جنگل رفته‌ای؛ ناگهان یک سفینهٔ فضایی بر سر راه خود می‌بینی که یک آدم مریخی از آن فرود می‌آید، جلوی تو سبز می‌شود و به برانداز کردنت مشغول می‌شود. در این لحظه چه چیزی به‌ذهن تو می‌رسد؟ اوه، اهمیت چندانی ندارد! اما آیا هرگز از این مطلب حیرت نکرده‌ای که تو خودت نیز یک آدم مریخی هستی؟ البته احتمال این که انسان با موجودی از یک سیارهٔ دیگر برخورد کند بسیار اندک است، این را قبول دارم. اما می‌توان تصور کرد که تو، خودت با خودت برخورد کنی و رودررو شوی. ممکن است که تو لحظه‌ای توقف کنی و ناگهان خود را دیگری تصور کنی!
• همان‌طور که می‌بینی، نمی‌شود با عقل ثابت کرد فلان کار صحیح است یا نه! رفتار مسئولانه در واقع این است که بتوانیم احساسات خود را برای خوش‌بختی و آرامش مردم تقویت کنیم. هیوم می‌گوید که اگر کسی بخواهد دنیا را نابود کند تا مثلا انگشتش خراش نبیند کار چندان نامعقولانه‌ای انجام نداده است…
• فیلسوف کسی است که می‌داند تا چه اندازه نادان است و این نادانی او را آزار می‌دهد! به این ترتیب، وی هنوز داناتر از همهٔ آن کسانی است که دربارهٔ دانش خود از چیزهایی که نمی‌دانند، لاف می‌زنند.
• مهم‌ترین چیز در زندگی چیست؟ اگر این سوال را از کسی بپرسیم که سخت گرسنه است، خواهد گفت غذا! اگر از کسی بپرسیم که از سرما دارد می‌میرد، خواهد گفت گرما! و اگر از آدمی تک و تنها همین سوال را بکنیم، لابد خواهد گفت مصاحبت آدم‌ها! ولی هنگامی که این نیازهای اولیه برآورده شوند، آیا چیزی می‌ماند که انسان به آن نیازمند باشد؟ فیلسوفان می‌گویند بله! به عقیدهٔ آن‌ها آدم نمی‌تواند فقط دربند شکم باشد. البته همه، خورد و خوراک لازم دارند. البته که همه محتاج محبت و مواظبت‌اند. ولی از این‌ها که بگذریم، یک چیز دیگر هم هست که همه لازم دارند و آن این است که بدانیم ما کیستیم و در اینجا چه می‌کنیم.
• گاهی از کشمکش هزار سالهٔ یهودیان، مسیحیان و مسلمانان بسیار افسرده می‌شوم. پیوسته به خودم می‌گویم که هر سهٔ این دین‌ها از ابراهیم سرچشمه گرفته‌اند؛ پس ظاهرا خدای واحدی را می‌پرستند. ولی هابیل و قابیل در این‌جا هنوز از کشتن یک‌دیگر دست نکشیده‌اند.

برای مطالعهٔ جملات بیشتر از رمان دنیای سوفی می‌توانید مطلب «جملاتی از کتاب دنیای سوفی» را در وبلاگ مجموعهٔ کتابچی مطالعه نمایید.