تاجر ونیزی

غرقِ نمایش، در شهرِ روی آب

حرفهٔ نمایشنامه‌نویسی با نام‌های زیادی پیوند خورده است؛ اما نام «ویلیام شکسپیر» شاید از پررنگ‌ترین‌ها باشد. علت این مسئله را می‌توانیم در ذهنِ خلاق و قلمِ مجرّب او جست‌وجو کنیم. نمایشنامه‌نویسی تاریخچه‌ای تقریباً به قدمت تمدّن بشر دارد، اما در میانِ همهٔ هنرمندانی که در راه اعتلای این هنرِ ارزشمند پا به میدان گذاشتند، این شکسپیر است که اثر پررنگ‌تری می‌گذارد.

هر داستان بلندی، بسته به فضاسازی، فرم، شخصیت‌پردازی و رعایتِ نکات قصّه‌گویی می‌تواند تأثیر متفاوتی روی هر فرد بگذارد؛ اما نمایشنامه با توصیف و تصویرِ حالات و وضعیت‌ها در قالبِ یک دغدغهٔ انسانی، نسخهٔ کامل‌ترِ داستانی است که همذات‌پنداریِ مخاطب را به همراه دارد؛ چه خوانندهٔ متن باشید و چه تماشاگرِ تئاتر.

ویلیام شکسپیر با «شاه لیر»، «مکبث» و «اتللو» ذهن مخاطب را به دست می‌گیرد، در هر پرده مثل خمیر نرم شکل می‌دهد و تا انتها، آمادة پختن می‌کند. البته آثاری هم از او هست که با همان قدرتِ نمونه‌های قبل پرداخته شده اما شاید کم‌تر دیده شده است. «تاجر ونیزی» یکی از برجسته‌ترین آن‌هاست. او این نمایشنامه را بین سال‌های ۱۵۹۶ الی ۱۵۹۹ میلادی تدوین کرد و در سال ۱۶۰۵ نیز برای اولین‌بار بر روی صحنه اجرا شد.

مادیات یا معنویات؟ مسئله این است!

نمایش از پنج پرده، هرکدام با داستان‌ها و گره‌هایی مجزّا، اما در نهایتِ ارتباط تشکیل می‌شود که هر پنج بخش تکمیل کنندة قسمتی از وقایعِ درهم تنیدهٔ داستان است.

در یک طرف بَسیانو تاجری نجیب‌زاده، سودای عشقِ شاهزاده خانمی به نام پورتیا را در سر دارد که طبق وصیت پدرش، یعنی پادشاه فقید، برای ازدواج او، مسابقه‌ای ترتیب داده شده که راهِ این وصال را نه‌تنها برای بسیانو، بلکه برای تمامِ خواستگاران پرنسس، ناهموار می‌کند.

به‌موازات و در کنار این ماجرا، آنتونیو، دوست بسیانو که به درخواست خود او، می‌خواهد برای ازدواجش کمک نقدی بگیرد، به یهودیِ رباخواری به نام شایلاک رو می‌اندازد. شایلاک برای آنتونیو، نه فقط از حیثِ سابقهٔ بدحسابی‌اش، بلکه به‌نوعی به‌خاطرِ نفرت و کینه‌ای شخصی، شرطِ وحشتناکی می‌گذارد که در صورت پس ندادنِ پول در موعد مقرّر، خودِ او باید تقاصش را بدهد. آنتونیو رفاقت را به جا می‌آورد و شرط شایلاک را می‌پذیرد، در بازگرداندن پول به مشکلات مالی می‌خورد، شایلاک حریص‌تر و پلیدتر می‌شود و این بار نوبتِ آنتونیو است که از بسیانو طلبِ جبرانِ رفاقت‌هایش را بکند. در این حین دختر شایلاک با کوله‌باری از عشق و یک پسر مسیحی، فرار می‌کند. شایلاک که از مسیحی‌ها متنفّر است، حالا دیگر امیدی هم به ادامهٔ نسل خود ندارد. پس خونش بیش‌تر به جوش می‌آید و می‌خواهد تقاصِ این خشم و قرضش را، هر دو را باهم از آنتونیو بگیرد و شرطش را به اجرا بگذارد. بسیانو و پورتیا نیز هرکدام غلام و ندیمه‌ای دارند که در خلال ماجرا، با یکدیگر پیمان ازدواج می‌بندند. یک‌بار دیگر، بارِ غیرقابل‌انکار عشق، کفه‌های ترازوی داستان را عوض می‌کند.

شکسپیر در این اثر مؤلفه‌های متنوعی را دور هم جمع می‌کند؛ از مسائل غیرمادی مثل دین، عشق و رفاقت و حتی حسد و بدکرداری، تا قوانین جامعهٔ انسانی مثل حقوقِ مدنی و دغدغه‌های اقتصادی، همه را به یکدیگر پیوند می‌زند و با قوهٔ خیالِ خود، زیروبم داستان، شخصیت‌ها و مفاهیم را طی می‌کند و به سرانجام می‌رساند.

«تاجر ونیزی» از آن نمایشنامه‌هایی است که تراژدی را به مخاطب نشان می‌دهد، اما در پایان‌بندی، در کنارِ درس‌های اخلاقیِ داده شده، اثری به‌جز خوبی و خوشی نمی‌گذارد.

زندگی به مثابهٔ نمایش

ویلیام شکسپیر در سال ۱۵۶۴ میلادی در استراتفورد انگلیس به دنیا آمد. پدرش از کارمندان دولتی بود و مادرش از زمین‌داران نسبتاً ثروتمند. او در رفاه نسبی بزرگ شد و هرچند دوره‌ای در فقرِ شدید زندگی می‌کرد، از آثارش برمی‌آید که آن‌چنان نقدی بر مسائل سیاسی نداشته؛ یا این‌که حداقل غزل و نمایشنامه را برای بیانات سیاسی مناسب نمی‌دیده است.

در ۱۸ سالگی ازدواج کرد و به لندن رفت و بعد از تولد سه فرزندش به مشکلات مالی خورد. مدتی نگهبان نمایش‌خانه‌ها بود و با علاقه‌ای که داشت توانست وارد تیم بازیگری همان جا بشود. در بازیگری رشد کرد و هم‌زمان مسئول ویراستِ نمایشنامه‌ها هم شد. در طی سال‌ها پیشرفت کرد و از بازیگران تئاتر ملکه الیزابت شد و از همین فرصت برای نوشتن اولین نمایشنامه‌هایش در اواخر دههٔ ۱۵۹۰ استفاده کرد که با استقبال خوبی روبه‌رو شد. در همین زمان به تحریر غزل‌هایش هم رو آورد و شعری هم به یکی از اشراف‌زادگان تقدیم کرد. همین هم‌جوشی با افرادِ طبقهٔ برتر باعث ارتقای وضعیت مالی‌اش شد و خانه خرید. او شعرها و نمایشنامه‌هایش را به طور موازی و پیوسته خلق می‌کرد و در سال ۱۶۰۹ غزلیاتش را به چاپ رساند.

آثار او در چهار ژانرِ کمدی، تراژدی، تاریخی و اجتماعی جای می‌گیرند؛ گرچه بسیاری از آن‌ها پُلی‌ژانریک و ترکیبی از دو یا چند ژانر است. او با نگرشِ کلاسیک و اصیلِ خود به موضوعات قدیمی‌تر می‌پرداخت و همین باعث استقبال و محبوبیت گستردهٔ او شد.

به قولِ فرانسیس میرس:

«پلاتوس و سنکا بهترین‌های کمدی و تراژدی هستند، اما شکسپیر فاخرترینِ هردوی آن‌هاست»

نمایشنامه‌های دیگرِ او، همگی از شاهکارهای ادبیات انگلستان به شمار می‌رود؛ مثل:

شاه لیر «،» مکبث «،» اتللو «،» رومئو و ژولیت «،» هیاهویی بر سر هیچ «و…

همچنین مجموعه‌های منظوم او که عبارت‌اند از:

» مجموعه غزلیات شکسپیر «،» ونوس و آدینوس «و» زائر پرشور".