زن زیادی

حضور زن‌ها ممنوع!

«زن زیادی»، اثر مشهور جلال آل احمد، همان‌طور که از نامش قابل حدس است، مجموعه داستانی در انتقاد به وضعیت زنان در جامعهٔ ایرانِ زمان نویسنده و در سبک رئالیسم است. این مجموعه از ۹ داستان کوتاه و نیمه‌بلند تشکیل شده است که در تمام آن‌ها، زن کارکتری محوری است یا حداقل موضوع بحث است. زنانی که در سال‌های ابتدایی قرن چهاردهم هجری در ایران، در جامعه مهره‌هایی نامرئی و بی‌هویت محسوب می‌شوند و فرهنگ و خرافات و سنت و تحجّر، دست به دست هم می‌دهند تا زندگی آن‌ها به همین منوال ادامه یابد. آل احمد با قلمش صراحتاً به جهل عمیقی که در برخورد با زن‌ها در فرهنگ سنتی ایران ریشه داده، می‌تازد و برای نمایشِ این وضعیت اسفناک نیازی به مقایسهٔ برون‌فرهنگی نمی‌بیند. داستان‌ها همه از دل اجتماعی بیرون آمده‌اند که نویسنده در آن زیسته، واقعیاتش را لمس کرده و فقط طنزی به آن اضافه کرده که البته بیشتر گریه‌دار است. مادران، همسران و دختران در زنجیره‌ای پیوسته و در زنجیر استثمار مردانی قرار گرفته‌اند که بی‌هیچ تفکری، خود را مالک و صاحب‌اختیار زنان می‌دانند و برای اعمال قدرت و تلسط خود از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند. اما انتقاداتی که در هر یک از ۹ داستان این کتاب مخاطب را متوجه خود می‌کند به‌هیچ وجه یک‌طرفه نیست. نویسنده شمشیر دو دم خود را به سمت هردو گروه می‌گیرد و از تاثیر منفی کوتاهی‌های زنان چشم نمی‌پوشد.

در بعضی از داستان‌ها زنان تعیین‌کننده‌اند و در برخی، نقش مردها را در ایجاد این اتمسفر مسموم می‌بینیم. این کتاب در سال ۱۳۳۱ شمسی منتشر شد و در عین حال، هنوز با برخی از خرافه‌ها و معضلات اجتماعی که این کتاب به آن‌ها اشاره می‌کند، در مسالهٔ ارزش زنان در جامعه، برخورد می‌کنیم.

نه به تُرشیدگی فکری

داستان‌ها در «زن زیادی» از کارکترهای زن به نحو احسن بهره می‌برد و در عین حال، مردان مهره‌های مکمل پیام داستان‌اند. شیوهٔ نگارش آل احمد، کوتاه‌ترین جملات را برمی‌گزیند و با الفاظِ به اصطلاح «خاله‌زنکی» طعنهٔ خود را به نقش مخرّب هرکسی می‌زند. از مهم‌ترین و خلاقانه‌ترین عناصر نثر او «من‌نویسی» است؛ وقت‌هایی که نقد و قضاوت نویسنده به‌طور مستقیم در خلال داستان و اکثراً از زبان راوی بیان می‌شود.

دخترهایی که در جستجوی شوهر به خرافه و طلسم دخیل می‌بندند، مادرها و همسرهایی که می‌خواهند از دست هَووی خود خلاص شوند و البته برخلاف مثَل معروف، در این‌جا مردان، جنس اول و در همه‌چیز بر زنان مقدم‌اند.

جامعه‌ای که آل احمد بدون هیچ اغراقی به تصویر می‌کشد، ما را به سمت ریشه‌های این خرافه‌گرایی، یعنی جهل می‌برد؛ کشوری که سال‌ها بین پادشاهان و استعمارگران خارجی دست‌به‌دست شده و تنها ثمرهٔ آن برای مردمش فقر فکری و اقتصادی بوده است. این نویسندهٔ روشن‌فکر، سطحی از رکود فکری را تصویر می‌کند که مردم در آن، گره‌های اجتماعی را نمی‌بینند و دیگران را هم از نظر فرهنگی و اخلاقی تکفیر می‌کنند.

مردی با کلاه فرانسوی

سید جلال‌الدین طالقانی، فرزند سید احمد طالقانی، در سال ۱۳۰۲ شمسی و در محلهٔ سید نصرالدین تهران به دنیا آمد. پدرش از روحانیون و برادرِ آیت‌الله محمود طالقانی بود و می‌خواست که جلال نیز راه مدارس حوزوی را پیش بگیرد. او پس از دبستان در بازار تهران مشغول به کار شد و با ممانعت پدر از تحصیل علوم جدید در دبیرستان، در ابتدا شبانه و مخفیانه در مدرسهٔ دارالفنون ثبت نام کرد. در دوران جنگ جهانی و استعمار روس‌ها بود که به قصد تحصیل در بیروت راهی سفر شد؛ اما درعوض چند ماه در عراق علوم دینی خواند و سرخورده به ایران برگشت. این دورهٔ سه ماهه، تمایل او را به مذهب کم‌تر کرد و باعث اختلاف او با خانواده شد. جلال در سال ۱۳۲۳ به عضویت حزب توده درآمد، نام خانوادگی خود را تغییر داد و با جدایی علنی خود از عقاید مذهبی، راه جنبش‌ها و فعالیت‌های سیاسی را در پیش گرفت؛ که هم‌زمانی با جنگ و اوضاع سیاسی آن دوره، شور و حرارت او و همراهانش را بیشتر می‌کرد.

اولین مجموعه‌اش، «دید و بازدید» را در ۱۳۲۴ منتشر کرد که قبل‌تر، در همان سال، داستان «زیارت» از همین مجموعه را چاپ کرده بود.

تکمیل دورهٔ دکترایش ناتمام ماند و چند ماهی به فعالیت در نشریهٔ حزب توده مشغول بود.

سپس معلم شد و وقتی دید که حزب، دست‌مایهٔ سوءاستفادهٔ بیگانگان شده، با شرم‌ساری و حسرتی که خود می‌گوید، از عضویت حزب توده خارج شد.

در همین دوران به ترجمهٔ آثار نویسندگانی هم‌چون «ژید»، «سارتر»، «داستایوفسکی» و «آلبر کامو» پرداخت و فعالیت ادبی‌اش را گسترش داد.

با سیمین دانشور ازدواج کرد و آثار بعدی‌اش را به چاپ رساند. جلال با وجود فعالیت مستمر ادبی و حضور گسترده‌اش در نشریات و مجلات، در آخرین سال‌های زندگی، شخصیتی معنوی و اجتماع‌گریزتر از قبل پیدا کرد؛ به کلبه‌ای در جنگل‌های اسالم پناه برد و در ۴۶ سالگی، در همان‌جا از دنیا رفت.

آثار او شامل داستان، سفرنامه، مقاله، ترجمه و خاطرات و نامه‌ها می‌شود که برترین آن‌ها مثل «از رنجی که می‌بریم»، «مدیر مدرسه»، «خسی در میقات» و «نون و القلم»، همگی از نمونه‌های قلم تند و تیز و تیزبینی روشن‌فکرانهٔ جلال آل احمد است.