خوشه‌های خشم

بولدوزری به دنبال سرمایه‌داری

رمان «خوشه‌های خشم» یکی از آثار شاخص مکتب طبیعت‌گرایی است که محبوبیت و مقبولیتش در میان خوانندگان و منتقدین ادبی، نویسندهٔ آن «جان اشتاین بک» را به یکی از برترین هنرمدان این مکتب، در سطح جهانی تبدیل کرد. این کتاب که برندهٔ جایزهٔ ادبی پولیتزر شده است، زندگی کشاورزان آمریکایی را شرح می‌دهد که در برخورد با بحران اقتصادی بزرگ آمریکا و برای فرار از پس‌لرزه‌های جنگ جهانی اول، علناً از زمین‌ها و خانه‌هایشان بیرون می‌شوند. مردمی که زیر گاوآهن سیاست‌مداران، از ایالت اوکلاهما تا کالیفرنیا را برای بقا طی می‌کنند و تا بخشی از کتاب، صرفاً برای حداقل‌های زندگی می‌دوند. «جان اشتاین بک» در این رمان با رویکردی که شرایط طبیعیِ جغرافیایی و جبر ژنتیکی را مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده در سرنوشت انسان‌ها می‌داند، نقدهای جدی به برده‌داری اقتصادی و سرمایه‌داری وارد می‌کند. یکی از عوامل موفقیت کم‌نظیر این اثر، دیدگاه منطقی سفت و سختی است که نویسنده تحت تاثیر عقاید جبرگرایانه‌اش، در آن سرنوشت کارگران را در چنگال سیاست‌مداران، به تصویر می‌کشد.

با انتشار این کتاب، حتی خوشه‌های خشمِ بعضی از سرمایه‌داران هم جوانه زد! تا جایی که در آمریکا و روسیهٔ وقت (شوروی کمونیستی) ممنوع اعلام شد؛ با تحریک دولت و اتهام به این‌که این رمان، کشاورزان را مردمی وحشی و نامتمدن به تصویر کشیده است، کار به سوزانده شدن نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌ها کشیده شد. این کتاب جایزهٔ نوبل ادبیات را هم از آن خود کرد و موسسهٔ نوبل در توصیف آن، » تصویرسازی رئالیستیک و ترکیب کردن حس طنز دلسوزانه با ادراک اجتماعی «را برمی‌شمرد.

چاپ میلیونی این کتاب به ایران هم رسید و به ترجمهٔ شاهرخ مسکوب با همکاری عبدالحسین احمدی توسط نشر امیرکبیر به چاپ رسید.

شخم زدن روان‌های خشمگین

روایت با آزاد شدن «تام جود» از زندان آغاز می‌شود. تام با تعهدی که داده، حبس هفت‌ساله‌اش را به سه سال تبدیل کرده و به مزرعهٔ پدرش برمی‌گردد. پس از بازگشت، با «جیم کیسی» روبه‌رو می‌شود که زمانی کشیش آن حوالی بوده و حالا از کلیسا استعفا داده است. مکالمات این دو نفر، بحث‌های جالبی دربارهٔ مسیحیت و دین را به‌همراه دارد.

تام متوجه می‌شود که پدرش هم مثل دیگر مزرعه‌داران، از دست آفتاب تند و آفت‌ها در امان نبوده و محصولی برای فروش باقی نمانده است؛ ورود ماشین‌آلات صنعتی کشاورزی هم ته‌ماندهٔ امیدهایشان را از ریشه کنده است و نیاز به نیروی انسانی به صفر میل می‌کند.

وقتی محصولی نباشد پولی هم برای اجارهٔ زمین‌ها باقی نمی‌ماند و حالا قحطی بارِ سفر را برایشان بسته است؛ کشاورزان گرسنه‌ای که با لباس‌های پوسیده و پاره‌پاره باید در برابر تراکتورهای بی‌رحم بانک تسلیم شوند، و می‎شوند!

تام به همراه خانواده‌اش با صدهاهزار کشاورز قحطی‌زدهٔ دیگر راهی کالیفرنیا می‌شوند؛ جایی که سرمایه‌داران وعدهٔ خوشبختی را در آن می‌دهند. در راه، تعداد افرادی که در آرزوی یک وعده غذای لذیذ مهاجرت کرده‌اند بیشتر و بیشتر می‌شود و رقابت برای هرکدامشان گسترده‌تر و سخت‌تر. رکود و درماندگی این مردم در بافت فُرمی کتاب تنیده شده و آهستگی روایت و وسواس در توضیح هر مسالهٔ جانبی، پیوند میان قلم نویسنده و محتوای داستانی را در حد اعلا محکم می‌کند. انتقاد نویسنده به سیاست سرمایه‌گذاری را می‌توانیم در یک جمله از او خلاصه کنیم:

«هرچیزی که فقط با پول قابل خریداری است، بی‌ارزش است.»

کالیفرنیا کم‌کم و با پیش‌روی کشاورزان در جاده، از بهشتی خیالی به یک جهنم واقعی تبدیل می‌شود که ظاهراً ابدی هم است و راه فراری از آن نیست. در لابه‌لای این حوادث و پیشرفت جریان داستان، خوشه‌های آتش در رگ‌های مردم جوانه می‌‎زند؛ آتشی که بازهم در قلم نویسنده زبانه می‌کشد و پایان‌بندی این شاهکار را، به یک تجربهٔ ادبی تکرارنشدنی تبدیل می‌کند.

جانِ من است او!

«جان اشتاین بک» متولد ۱۹۰۲ میلادی در ایالات متحده، در کنار «ارنست همینگوی»و «ویلیام فالکنر» یکی از سه نویسندهٔ برتر ادبیات آمریکا است که نوبل ادبیات را از آن خود کرده است. در ۲۳ سالگی دانشکدهٔ ادبیات انگلیسیِ استنفورد را نیمه‌کاره رها کرد و پس از دو سال روزنامه‌نگاری در نیویورک، به زادگاهش کالیفرنیا برگشت. با تجربهٔ شغل‌های کم‌درآمد توجهش به سختی‌های زندگی کارگران جلب شد و این دغدغه، سنگ بنای نویسندگی‌اش بود. او در ساعات آزادی که در شغل نگهبانی داشت به خواندن و نوشتن می‌پرداخت.

اولین کتابش، «جام زرین» را در ۲۷ سالگی نوشت و همزمان، با مطالعهٔ آثار نویسندگانی همچون «امیل زولا »، به مکتب طبیعت‌گرایی روی آورد. اشتاین بک از صدای خرد شدن انسانیت در لای چرخ‌دنده‌های مدرنیسم و صنعت‌گرایی مطلق رنج می‌برد و دغدغهٔ بازگشت به اصل خویش را داشت؛ چنان‌که می‌گفت: «روحِ غمگین زودتر از یک میکروب تو را از پا در می‌آورد.»