جسدهای شیشه‌ای

از کیمیایی سینما تا کیمیایی ادبیات

«جسدهای شیشه‌ای» عنوان رمانی است دو جلدی نوشتهٔ «مسعود کیمیایی» کارگردان شناخته‌شده و صاحب سبک ایرانی که شاید بیشتر با آثار سینمایی‌اش مانند قیصر، داش آکل و یا گوزن‌ها در ذهن مخاطب ماندگار باشد، اما لازم است بدانیم این سینماگر-مولف، دستی هم بر آتش نگارش رمان دارد. به جز جسدهای شیشه‌ای، از برجسته‌ترین آثار او می‌توان به سه جلدی سرودهای مخالف ارکسترهای بزرگ ندارند اشاره کرد. جسدهای شیشه‌ای نیز، یک رمان دو جلدی است. این دو جلد کتاب که در دههٔ هشتاد شمسی با نشر آتیه به‌صورت جداگانه به چاپ رسیده‌اند را نشر «اختران» در قالب یک تک‌جلد ۷۷۰ صفحه‌ای و مرتب‌تر، مجدداً منتشر کرده است.

در دل تونل زمان

رمان را می‌توان در ژانر آثار سیاسی/اجتماعی/عاشقانهی فارسی قرار داد. در پس‌زمینهٔ اتفاقات مهمی از تاریخ معاصر مانند محاکمهٔ دکتر مصدق، گسترش حزب توده و انقلاب ۵۷، کیمیایی داستان خانواده‌ای را روایت می‌کند که هرکدام به نحوی، خواسته و ناخواسته تحت‌تاثیر فضای سیاسی حاکم بر جامعه قرار می‌گیرند و سرنوشتشان به این ترتیب رقم می‌خورد. پیرنگ اصلی داستان، پیرامون شخصیت پسری به اسم «کاوه» است که بعد از رخ دادن چند حادثهٔ عجیب در زندگی‌اش، با تصمیم به گشتن دنبال اسم و رسم پدر واقعی‌اش، می‌رود سراغ خالهٔ تنهایش به اسم «طاووس» و از او می‌خواهد که گذشته را برایش تعریف کند. سپس رمان یک فلاش‌بک طولانی می‌خورد و خاله، شروع می‌کند به گفتن واقعیت‌ها. او از آدم‌هایی حرف می‌زند که همگی در گذشتهٔ کاوه نقش داشته‌اند اما الان گویی فراموش شده و در زمان جامانده‌اند. در این میان، چند مرتبه بازگشت به زمان حال را داریم و مجدداً فلاش‌بک، و در این رفت و آمدها سرنوشت شخصیت‌های گوناگون رمان مشخص می‌شود. از مادر و پدر واقعی کاوه و ماجرای عشقشان گرفته، تا دایی‌ها و پدربزرگش، تا ناپدری و رفیقی که گویی سایهٔ پررنگ اوست، و شخصیت‌های فرعی دیگری که هرکدام به نوعی در ماجرا دخیل هستند.

چند تیپ آشنا

درست مانند کارهای سینمایی کیمیایی، «رفاقت»، «عشق» و «آرمان‌های بربادرفته» سه درون‌مایهٔ اصلی داستان هستند و روی آن‌ها مانور داده می‌شود و در نثر شاعرانهٔ کتاب که ویژگی قلم کیمیایی است -که قبل از این مجموعه شعر هم چاپ کرده- جملاتی می‌خوانیم در ستایش رفیق، حرمت نگه داشتن، عاشقی کردن، و مجنون شدن در راه آرمان‌های باارزش و سختی‌ها را به جان خریدن. همچنین شخصیت‌پردازی رمان نیز از پی‌ریزی خوبی برخوردار است و اگرچه مانند آثار سینمایی کیمیایی، حضورهای تیپیکی مثل شخصیت قاتل، عاشق، بازجو، جوان سرکش و… مرتباً در اثر دیده می‌شود، اما نویسنده به ویژه در خلق شخصیت‌های سیاه خودش و به قول سینمایی‌ها، نقش منفی‌های ماجرا، بهتر عمل کرده و آن‌ها را عمیق‌تر پرورانده و حسابشان را از سایر شخصیت‌ها جدا کرده است.

کیمیایی تهران‌شناس

اما نقطه قوت اصلی مسعود کیمیایی، وقتی است که دست می‌گذارد روی توصیف سینما و فیلم‌های روز آن زمان و به نوعی، به عشق همیشگی‌اش یعنی سینما، ادای دین می‌کند. و یا وقتی که به نوشتن توصیف‌های زنده و ملموسی از تهران قدیم می‌پردازد، و خرده‌داستان‌هایی از محله‌ها و کافه‌ها و آش‌فروشی‌ها و… به میان می‌آورد که نسبت به کل رمان شاید حضور خیلی تاثیرگذار و کارکردگرایی نداشته باشند، اما خواندنشان به تنهایی خالی از لطف نیست و از بخش‌های لذت‌بخش کتاب است. نقطه‌قوت دیگر این نویسنده، استفاده از عنصر تخیل است؛ جایی که پایش را از حد یک داستان رئالیستی اجتماعی فراتر می‌گذارد و شیطنت‌های ژانری می‌کند. به عنوان مثال، در فصل‌های مربوط به خواب‌نویسی و توصیف توهم‌ها یا مردن و شیوهٔ مجنون شدن شخصیت‌ها، رگه‌های سورئال و رئال جادویی نیز به کار کیمیایی اضافه می‌شود و اینجاست که نثر شاعرانهٔ او، تاحدی جواب می‌دهد. درمجموع می‌شود گفت رمان جسدهایش شیشه‌ای، رمانی است مهم. این کتاب، کاری است که مخاطب عام‌پسند در جستجوی قصه و روایت کلاسیک را راضی نگه می‌دارد. مخاطب خاص ادبیات هم لازم است بداند که وقتی یک سینماگر مولف صاحب‌سبک ایرانی داریم که ۷۷۰ صفحه رمان نوشته و به نوعی تقویمی قطور از تاریخ معاصر سرزمینش خلق کرده است، نمی‌تواند به سادگی و نخوانده، از کنار آن رد شود و نادیده‌اش بگیرد؛ حتی باوجود عدم علاقه.