مفاتیح‌الجنان یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در مذهب شیعه به حساب می‌آید که مجموعه‌ای از ادعیه، زیارت‌ها و مناجات‌های ثبت‌شده و باقی‌مانده از پیامبر اسلام (صلوات‌الله و سلام علیه) و اهل بیت (علیهم‌السلام) ایشان را شامل می‌شود. برخلاف قرآن که کتابی آسمانی‌ست و بر پیامبر نازل شده، ادعیه از سخنان و مناجات‌های ائمه (سلام‌الله علیهم) در باب‌ها و موضوعات مختلف برداشت و یادداشت شده است. دعا بیانی‌ست انسانی از آن‌چه او درباره‌ی خدا می‌فهمد و همان‌طور که مولانا در شعر موسی و شبان می‌گوید، هر کسی در حد توان روحی خود و ادراک فکری که از خدا دارد، می‌تواند با خالق خود سخن بگوید. دعا کردن می‌تواند در گشایش گره‌های ذهنی و روانی مؤثر باشد و با پیش پا گذاشتن راه نجاتی تازه، انسان را به خدا نزدیک و نزدیک‌تر کند. البته این باعث نمی‌شود که از سخنان رهبران دین اسلام بهره‌مند نشویم و نتوانیم به پیروی و به تأسّی از آن‌ها، با کلامی فخیم و فهیم به سمت معبود قدم برداریم.
درکنار این شاخصه‌های فردی، می‌دانیم که دین و علی‌الخصوص دین اسلام، راه و روشی‌ست برای ایجاد وحدت میان انسان‌ها و گسترش مهربانی و خوبی. اصطلاح «یک دست صدا ندارد» هرچند در زبان فارسی شکل گرفته و معمول شده، اما مصداق آن را می‌توانیم در آموزه‌های اسلامی ببینیم. پیامبر اسلام به محض نائل شدن به این مقام، خود را پیام‌آور رحمت، مهربانی و رستگاری اعلام کرد و بیش از دو دهه‌ای که برای گسترش دین با تمام دارایی‌اش جنگید، تماماً در مسیر رسیدن به این جامعه‌ی آرمانی صرف شد. بنابراین دعا نیز جلوه‌ای از خواسته‌ی جمعی مردم از خداوند است و نمونه‌ی اثرات آن را در بسیاری از قصه‌های قرآنی شاهد هستیم. هرآن‌چه که در کتاب مفاتیح‌الجنان می‌خوانیم، چکیده و گزیده‌ایست از ده‌ها و صدها دعایی که در گذران ۱۳ قرن از ظهور اسلام، نسخه‌هایی مشابه اما غیرواقعی از گفتار اهل بیت را ارائه می‌کردند. تشخیص اصالت این ادعیه کار دشواری بود و نمی‌شد به سادگی نشانه‌های آن را پیدا کرد.
این مهم به نظارت فردی نیاز داشت که اولاً در پیروی از اصول فقهی و دینی استوار باشد، ثانیاً زبان عربی را در سطح تسلّط فرا گرفته باشد و ثالثاً، این کار را دغدغه‌ی فردی خود بداند. در اواخر سده‌ی پیش که شرایط سیاسی کشور نیز رو به آشوب می‌رفت و انقلاب مشروطه در راه بود، افراد برجسته‌ی حوزه‌های علمیه در ایران به این نتیجه رسیدند که شناخت دقیق اصل از باطل در نسخه‌های موجود از ادعیه و زیارت‌ها، امری ضروری‌ست و این وظیفه به کسی سپرده نشد به‌جز شیخ عباس قمی؛ عالمی که از اولین سال‌های تحصیل علوم دینی، استعداد و ذوق خود را در مطالعه‌ی اسناد و تاریخ‌شناسی اسلامی نشان داده بود. به این ترتیب کتاب مفاتیح‌الجنان گردآوری شد که هم امور روزمره را پوشش می‌دهد و هم برای ایام و فصول خاصی از هر سال، گزیده‌ای از مناجات چهارده معصوم (سلام‌الله علیهم اجمعین) را در خود جای داده است.
باتوجه به استقبال گسترده‌ی مردمی و اثرگذاری مفاتیح در زندگی مردم ایران و کشورهای شیعه در منطقه، این تأثیر جایگاه خود را در جوامع اسلامی پیدا کرد و به زودی در تیراژهای کثیر و در مجلدهای متنوع و پرتعداد به بازار چاپ و نشر کتاب راه پیدا کرد. اما فعالان غیرقانونی مثل همیشه از این فرصت نهایت بهره را بردند و چاپ غیردقیق این کتاب در نسخه‌هایی بدون نظارت مناسب، اشتباه‌هایی املایی و تایپی را به همراه داشت و این اتفاق، موجب برنامه‌ریزی دوباره برای چاپ مفاتیح شد. در نسخه‌های بازبینی‌شده بیش از ۸۰۰ آیه از قرآن کریم، که به نادرست نقل شده بود، به همراه غلط‌های دیگر تصحیح شد و این بار سازمان چاپ قرآن کریم، که بر انتشار کتاب نهج‌البلاغه نیز نظارت دارد، مسئولیت آن را به عهده گرفت. در این‌جا نسخه‌های مختلفی را که از ترجمه این کتاب موجود است بررسی می‌کنیم و بهترین آن‌ها را به شما خوانندگان مؤمن معرفی خواهیم کرد.
مهدی الهی قمشه‌ای
در میان نسخه‌های ترجمه‌شده از مفاتیح‌الجنان به زبان فارسی، اولین و مشهورترین آن‌ها اثر حجت‌الاسلام مهدی الهی قمشه‌ای است. این عالم و محقق دینی که از اساتید برجسته‌ی حوزه علمیه نیز بود و شاگردان بسیاری را پرورش داده بود، این نیاز را درک کرد که مهم‌تر از خواندن خود دعا، فهم معانی آن و تعمق در آن است. در بسیاری از بخش‌های ادعیه و زیارت‌ها در مفاتیح‌الجنان، بخش‌هایی از آیات قرآن کریم یا بعضاً آیاتی به طور کامل آورده شده‌اند که از منظر مفهومی، در مرکزیت معنایی آن قرار می‌گیرند. ائمه با تکیه بر آیاتی از قرآن، بسته به مواردی که در آن از خداوند چیزی را طلب می‌کردند، تفاسیر متفاوت و متنوعی از آن یک آیه را ارائه می‌دادند. بنابراین لازم و ضروری‌ست که افراد برای مناجات در خلوت تنهایی خود، علاوه بر معنا، به منظور و هدف آیه در آن بخش از دعا واقف باشند و به درک دقیق‌تری از چیستی خواسته‌های خود دست پیدا کنند.
مهدی الهی قمشه‌ای اولین فردی بود که با این هدف کمر به همت بست و نسخه‌ای ترجمه‌شده از مفاتیح را به زبان فارسی ارائه کرد. این ترجمه شامل معانی دقیق، تفاسیر به‌جا و پیوسته با موضوع و همچنین پانویس‌‌ها و شرحیاتی‌ست که خواننده را بیشتر و بیشتر با مفهوم کلی دعا آشنا می‌کند، مضامین آن را به قرآن و اصول اسلامی پیوند می‌زند و در نهایت، امکان رسیدن به یک کلیّت معنایی گسترده را برای او فراهم خواهد کرد. شیخ عباس قمی در گردآوری مجموعه‌ی مفاتیح‌الجنان دقت نظر بسیاری را به کار برده و در طول سال‌ها این اثر فاخر و آموزنده را به جامعه‌ی اسلامی هدیه کرد. حجت‌السلام قمشه‌ای نیز در ترجمه اثر، با مطالعه دقیق متون فارسی و آثار امروزی ادبیات ما، موفق به خلق یک بازگردانی جامع و روشن از فرازها و عبارات عربی در این کتاب شد.
سید ابوالقاسم موسوی دامغانی
ترجمه‌ی مفاتیح‌الجنان با نام الهی قمشه‌ای در ایران ماندگار شد و در اماکن مذهبی مثل حرم امام رضا (علیه‌السلام)، حرم حضرت معصومه (سلام‌الله علیها)، چهل‌چراغ و آرامگاه امامزادگان دیگر، حداقل نسخه‌ای از این ترجمه را پیدا خواهیم کرد. اما با گذشت زمان و به‌خصوص تغییرات پرشتاب و ناگهانی ادبیات فارسی در قرن اخیر، زبان گفتگوی عامیانه در بین مردم دگرگونی فراوانی یافت و این اتفاق، باعث ایجاد ابهام در بعضی عبارت‌ها و معانی شد. بعضی واژه‌ها در گذر زمان معنی خود را از دست دادند و بعضی دیگر نیز در جایگاه دستوری تازه‌ای به‌کار برده شدند. این وقایع باعث شد که حجت‌السلام سید ابوالقاسم موسوی دامغانی، امام جمعه و نماینده‌ی مجلس، که ایشان هم از اشخاص نام‌دار حوزه بودند و مقبولیت زیادی در بین مردم داشتند، برآن شدند تا ترجمه‌ای تازه از مفاتیح‌الجنان ارائه کنند.
هرچند تلاش‌های ایشان ستودنی‌ست و اجر کافی و وافی برای ایشان به‌همراه داشته و خواهد داشت، اما در نسخه‌ی تازه نیز بعضی ایرادها وارد بود. اگرچه برخی واژه‌های اسلامی با فرهنگ و هویت عرب شکل گرفته‌اند اما این کلمات نیز از تغییر مستثنا نبوده‌اند. بعضی کلمه‌ها از نظر زبانی در ساختار به‌خصوصی پدید آمده‌اند و از منظر تاریخی به بخشی از تاریخ اسلام پیوند خورده‌اند. به همین دلیل این کلمه‌ها نیز ظاهری ناآشنا دارند و نمی‌توانیم به سادگی در فرهنگ عمومی از آن‌ها استفاده کنیم. مثلاً واژه‌های «امساک» به جای روزه، «سیّم» به جای سوم (بدون تشدید) یا «قبّه» به جای گنبد؛ این کلمات هرچند همخوانی بیشتری با واژه‌های عربی موجود در کتاب دارند، اما کارکرد خود را در زبان فارسی از دست داده‌اند و بهتر است برای ابهام‌زدایی، اصلاح شوند.
حجت‌الاسلام حسین انصاریان
با این حساب نوبت می‌رسد به جدیدترین نسخه‌ی ترجمه‌ی کتاب مفاتیح‌الجنان که به قلم عالم دینی و سخنران مذهبی، حجت‌الاسلام و المسلمین حسین انصاریان نگاشته شد. ایشان با فعالیت‌های مداوم و یکپارچه‌ای که برای برقراری ارتباط میان اسلام اصیل و اقشار عادی مردم ایران داشته‌اند، با نگاهی تیزبین و دقیق به ترجمه‌ی این اثر پرداخته‌اند و همچنین نکات بسیاری را در بهبود آن لحاظ کرده‌اند. حجت‌الاسلام انصاریان سال‌هاست که به مناسبت‌های مختلف مذهبی، به صورت عمومی مجالسی از سخنرانی و روضه را برای مردم در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌کند و به خلق و خوی عمومی مردم، خصوصاً تهرانی‌ها، آشناست. این شناخت و نزدیکی فکری بهانه‌ای شد تا ایشان به بازبینی کتاب مفاتیح‌الجنان بپردازند و آن‌چه در طول سال‌ها مطالعه و تحقیق به‌دست آمده را، روی کاغذ بیاورند. امروزه که اینترنت جزء مهمی از زندگی ما شده و تقریباً یک روز هم بدون آن دوام نمی‌آوریم، نسخه‌های دیجیتالی از کُتب دینی رواج یافته و این مسئله، نیاز تازه‌ای را ایجاد می‌کند.
در نسخه‌ی ترجمه‌شده توسط حجت‌الاسلام انصاریان نکات و موشکافی‌های متعددی در نظر گرفته شده که در مجموع و به طور کلی، تأثیری مستقیم و مشهود بر فهم خوانندگان خواهد گذاشت و به همین منظور، این نیاز برطرف گشته است. هرچند مفاتیح‌الجنان گنجینه‌ای از اسرار نهفته است و زمزمه‌ی آن به زبان عربی نیز می‌تواند در زندگی ما نقش‌آفرین باشد، اما ترجمه‌ی آن تأثیر دیگری در ارتباط ما با خدا خواهد گذاشت. در عین حال که ارزش ترجمه‌ی آقایان الهی قمشه‌ای و موسوی دامغانی پابرجاست، می‌توانیم از نکات مثبت بارز در ترجمه حجت‌الاسلام انصاریان بر کتاب مفاتیح‌الجنان به موارد زیر اشاره کنیم:
- ترجمه ایشان نکات و شاخصه‌های علمی و تئوریک را در نظر گرفته و باتوجه به آن‌ها، نسبت به بازگردانی متن اقدام می‌کند.
- شیوه‌ی نگارشی این مترجم با رعایت دقیق‌تری از اصول و قواعد ادب فارسی صورت گرفته است.
- تمام نسخه‌هایی که می‌توانند جایگزین این ترجمه باشند، در صورت وجود درکنار ترجمه و در داخل گیومه قرار داده شده است.
- نشانی دقیق آیاتی که در ادعیه و مناجات‌ها ذکر شده‌اند، در ترجمه‌ی کتاب آمده است.
- اسامی و اشاراتی که در متن دعا به طور اجمالی آمده‌اند، توسط مترجم به طور کامل آورده شده است.
- در این نسخه دعای ایام هفته به طور کامل و به ترجمه دقیق قرار گرفته است.
- باقیات‌الصالحات با ترجمه کامل در انتهای این نسخه از مفاتیح وجود دارد.
- ارجاعاتی که در نسخه ابتدایی توسط شیخ عباس قمی انجام شده، در پی‌نوشت پایانی این کتاب نیز به طور کامل آورده شده است.
- ادعیه و اعمالی که در شب‌های ماه پربرکت رمضان باعث کسب ثواب می‌شود، به ترتیب زمانی که سفارشی که توسط ائمه صورت گرفته، در کتاب درج شده است.