رشته‌ی مهندسی صنایع، یکی از محبوب‌ترین رشته‌های مهندسی است که از طریق رشته‌ی ریاضی و فیزیک می‌توان به آن ورود پیدا کرد. پایه و اساس این رشته بهبود و اثربخشی در صنایع و سیستم‌های تولیدی، سازمان‌ها و فرآیندها است که مهندسان صنایع این امر را با داشتن مهارت‌های گسترده و مختلفی مانند مهارت‌های مهندسی، ریاضی، اقتصاد و مدیریت تحقق می‌بخشند. بر خلاف سایر رشته‌های مهندسی، این رشته رشته‌ای است که علاوه بر مهندسی فرآیندها و تکنولوژی، منابع انسانی را نیز مدیریت می‌کند و در واقع در کنترل و مدیریت هر دو مورد دخیل است. در واقع رشته‌ی مهندسی صنایع، راه ارتباطی صنایع مختلف و منابع انسانی با یک دیگر است و به برنامه‌ریزی و کنترل آن‌ها می‌پردازد تا در نهایت به بهبود و کارایی بهتر آن‌ها منجر شود و از تمامی منابع (نیروی انسانی، منابع مالی، تجهیزات، مواد و …) به صورت به صرفه و کارآمد استفاده شود.
تاریخچه‌ی رشته‌ی مهندسی صنایع
کاربرد رشته‌ی مهندسی صنایع در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم هم‌زمان با شروع انقلاب صنعتی نمایان شد. چرا که در آن زمان با افزایش کارخانه‌ها، بهبود کیفیت تولید اهمیت پیدا کرد و افراد زیادی در جهت مدیریت و افزایش کیفیت محصولات تلاش کردند. در این زمان بسیاری از کسانی که تحصیلات مهندسی داشتند و در این حیطه فعالیت می‌کردند خود را مهندس صنایع می‌نامیدند اما به صورت آکادمیک، مهندسی صنایع در ابتدا شاخه‌ای از رشته‌ی مهندسی مکانیک بود. در سال ۱۹۰۹ در دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا اولین دپارتمان تخصصی این رشته تأسیس شد. نخستین دانشگاهی که در ایران این رشته را ارائه کرد، دانشگاه صنعتی شریف بود و دانشکده‌ی مهندسی صنایع این دانشگاه در سال ۱۳۴۷ تأسیس شد. پس از آن به ترتیب در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۵، دانشکده‌های این رشته در دانشگاه‌های علم و صنعت و امیرکبیر بنیان نهاده شدند. با گذشت زمان دانشکده‌های رشته‌ی مهندسی صنایع در بسیاری دانشگاه‌های ایران به وجود آمد و این رشته در کشور رواج و گسترش یافت.
ویژگی‌های مهندسان صنایع
همان طور که گفتیم، در این رشته هم فاکتورهای مهندسی و هم فاکتورهای اجتماعی و توانایی حل مسئله و بهبود روش‌های آن حائز اهمیت است. از آن‌جایی که رشته‌ی مهندسی صنایع رشته‌ی گسترده‌ای است، مهندسان صنایع می‌بایست ویژگی‌های زیادی در زمینه‌های مختلف داشته باشند. چند مورد از مهم‌ترین ویژگی‌های مهندسان صنایع عبارت‌اند از:
- داشتن مهارت و دانش لازم در دروس ریاضیات و فیزیک
- داشتن توانایی مدیریت و حل مسئله
- داشتن ذهن خلاق، جست‌وجوگر و کنجکاو
- داشتن مهارت‌های برنامه‌ریزی و مدیریت زمان
- داشتن دقت و ریزبینی در کارها
- داشتن روابط عمومی خوب و قابلیت مدیریت و همکاری گروهی
همچنین دانش برنامه‌نویسی، تسلط بر زبان انگلیسی و یادگیری نرم‌افزارهای پرکاربرد مربوط به مهندسی صنایع نیز در این رشته به مهندسان کمک خواهد کرد.
ارتباط دروس دبیرستان با دروس رشته‌ی مهندسی صنایع
برای بسیاری از داوطلبان کنکور این موضوع که کدام یک از دروس دبیرستان ارتباط بیشتری با رشته‌ی مهندسی صنایع دارند، سؤال است. داوطلبان کنکور همچنین می‌خواهند بدانند که علاقه و توانایی در کدام یک از این دروس به معنای این است که آن‌ها می‌توانند در رشته‌ی مهندسی صنایع موفق‌تر عمل کنند. همانند بسیاری از رشته‌های مهندسی ریاضی و فیزیک از پایه‌های این رشته هستند و به صورت تخصصی‌تر در دروس ریاضی ۱، ریاضی ۲، محاسبات عددی، فیزیک ۱، فیزیک ۲، مقاومت مصالح، استاتیک و بسیاری از دروسی که در بخش‌های بعدی به آن‌ها اشاره خواهیم کرد، آموزش داده می‌شوند. به علاوه دروس آمار و احتمال و شیمی نیز از دیگر دروس پایه‌ی این رشته هستند که دانستن مباحث آموزش داده شده‌ی این دروس در مقطع دبیرستان، پیش‌نیاز بسیاری از دروس دانشگاهی رشته‌ی مهندسی صنایع است.
معرفی دروس رشته‌ی مهندسی صنایع در مقطع کارشناسی
دروس رشته‌ی مهندسی صنایع به ۶ بخش کلی تقسیم می‌شوند که در جدول زیر می‌توانید آن‌ها را مشاهده نمایید:
شرح دروس نشان داده شده در جدول فوق به صورت زیر است:
- دروس عمومی: دروس عمومی رشته‌ی مهندسی صنایع همانند سایر رشته‌ها شامل دروس معارف، فارسی، زیان خارجه، تربیت بدنی ۱، تربیت بدنی ۲ و دانش خانواده و جمعیت است.
دروس پایه: این دروس، دروسی هستند که در اکثر رشته‌های مهندسی به دانشجویان ارائه می‌شوند و پایه و پیش‌نیازِ دروس تخصصی هستند. عنوان، تعداد واحد و پیش‌نیازهای تمامی دروس پایه‌ی رشته‌ی مهندسی صنایع در جدول زیر قابل مشاهده است:
دروس اصلی و تخصصی اجباری: گذراندن این دروس برای تمامی گرایش‌های رشته‌ی مهندسی صنایع اجباری است. شرح این دروس در جدول زیر نشان داده شده است:
- کارگاه‌ها: دانشجویان مهندسی صنایع در طول دوره‌ی کارشناسی خود باید سه واحد عملی در کارگاه‌های ماشین ابزار ۱، کارگاه عمومی جوش و کارگاه ریخته‌گری ذوب و مدلسازی بگذرانند.
- کارآموزی: در این رشته مشابه دیگر رشته‌های مهندسی، دانشجویان مقطع کارشناسی باید به اندازه‌ی ۱ واحد د یک شرکت مرتبط با رشته‌ی خود به کارآموزی پبردازند.
دروس اختیاری: این دروس دروسی هستند که افراد با توجه به گرایش مد نظر خود، آن‌ها را اخذ می‌کنند. دروس اختیاری ارائه شده در هر دانشگاه می‌تواند متفاوت باشد. در جدول زیر تعدادی از مهم‌ترین دروس اختیاری نمایش داده شده است:
شاخه‌ها و گرایش‌های رشته‌ی مهندسی صنایع در مقطع کارشناسی
رشته‌ی مهندسی صنایع در مقطع کارشناسی ۴ گرایش دارد که این گرایش‌ها به شرح زیر هستند:
- گرایش برنامه‌ریزی و تحلیل سیستم‌ها: در این گرایش مهندسان صنایع به شیوه‌ای آموزش داده می‌شوند که بتوانند با استفاده از مدلسازی ریاضی و روش‌های سیستماتیک، شرایط و مسائل را تحلیل و برای حل آن‌ها و استفاده از منابع مخلف در همین راستا راهکار ارائه دهند.
- گرایش تولید صنعتی: این گرایش با بهره‌وری مؤثر از منابع مختلف مثل نیروی انسانی، منابع مالی، مواد، زمان و … به تولید با کیفیت مناسب و بالا بردن سطح کیفیت محصولات کمک می‌کند. از مهم‌ترین فعالیت‌های گرایش تولید صنعتی می‌توان به تحلیل برنامه‌ریزی تولید، کنترل پروژه، کنترل کیفیت و بهبود کارایی اشاره کرد.
- گرایش تکنولوژی صنعتی: مهندسان صنایعِ گرایش تکنولوژی صنعتی از نظر فنی به مهندسان مکانیک شباهت دارند و در حوزه‌های فنی مثل حل مسائل بهینه‌سازی، ساخت و ساز و فرآورده‌های صنعتی و راه‌اندازی و نگهداری فنی واحدهای اجرایی، دخیل هستند.
- گرایش ایمنی صنعتی: گرایش ایمنی صنعتی تلفیقی از مهندسی و بهداشت است و مهندسان صنایع تحصیل کرده در این گرایش می‌توانند بهره‌وری کارخانه‌ها را با ارائه‌ی راه حل در واحدهای مختلف جهت پیشگیری از خطرات و مشکلات احتمالی و کم کردن آسیب‌های حاصل از آن‌ها افزایش دهند.
شاخه‌ها و گرایش‌های رشته‌ی مهندسی صنایع در مقاطع بالاتر
گرایش‌های این رشته در مقاطع بالاتر به صورت تخصصی‌تر به جوانب مختلف آن می‌پردازد. این گرایش‌ها عبارت‌اند از:
- گرایش بهینه‌سازی سیستم‌ها: در این گرایش به طراحی و بهینه‌سازی سیستم‌های گوناگون پرداخته می‌شود. در واقع دروس این گرایش در مقطع ارشد همان دروس مقطع کارشناسی است که به صورت عمیق‌تر و تخصصی‌تر آموزش داده می‌شوند. از مزایای این گرایش می‌توان به گستردگی حوزه‌‌ی فعالیت و ظرفیت بالای آن در دانشگاه‌ها اشاره کرد.
- گرایش سیستم‌های سلامت: این گرایش مربوط به طراحی سیستم‌هایی است که سلامت‌محور هستند. از نمونه‌های این سیستم‌ها می‌توان به بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها اشاره کرد. به عنوان مثال بهبود سطح کیفیت بیمارستان‌ها، مدیریت صف‌های انتظار بیماران، برنامه‌ریزی و زمان‌بندی برای اتاق عمل و برنامه‌ریزی شیفت‌های کارکنان بیمارستان از فعالیت‌هایی هستند که مهندسین صنایع در گرایش سیستم‌های سلامت انجام می‌دهند.
- گرایش نوآوری و فناوری: گرایش نوآوری و فناوری مربوط به مدیریت و طراحی سیستم‌های مختلف که با اختراعات و فناوری در ارتباط هستند، است. همچنین این گرایش در توسعه‌ی محصولات جدید نیز نقش دارد.
- گرایش مدلسازی سیستم‌های کلان: این گرایش به مدلسازی سیستم‌ها در ابعاد گسترده اختصاص دارد. کشف ارتباط بین اجزای یک سیستم یا سیستم‌های مختلف، مدلسازی سیستم‌های ارتباطات، مدلسازی سیستم‌های حمل و نقل شهری و سیاست گذاری‌های عمومی و جامع در زمینه‌هایی مانند زمینه‌های اقتصادی، از نمونه‌های فعالیت این گرایش است.
- گرایش آینده‌پژوهی: در این گرایش در انواع زمینه‌ها مثل زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و … آینده‌پژوهی صورت می‌گیرد. هدف از این گرایش آموزش و تربیت مهندسانی است که بتوانند با تحلیل، پیش‌بینی و با قدرت تصمیم‌گیری درست در عرصه‌های مختلف فعالیت کنند.
- گرایش سیستم‌های مالی: این گرایش به مدیریت مالی و اقتصادی و همچنین فعالیت در زمینه‌ی سیستم‌های مالی و اقتصادی اختصاص دارد. مهندسان صنایع تحصیل کرده در این گرایش با طراحی، توسعه و نوآوری ابزارهای مالی و ارائه‌ی راه حل برای مشکلات این حوزه کمک می‌کنند تا ارزش تجاری شرکت‌ها بالا روند. فعالیت مهندسان صنایع در این گرایش حول محور مباحث بورس، بازارهای مالی و ارزهای دیجیتال است. در نتیجه بازار کار خوبی در ایران دارد.
- گرایش لجستیک و زنجیره‌ی تأمین: لجستیک و زنجیره‌ی تأمین به معنای هر عملی است که در ارتباط با جا به جایی کالا باشد. در این گرایش مهندسین صنایع فرآیندهای لجستیک و زنجیره‌ی تأمین برای محصولات مختلف را بهبود می‌بخشند و هزینه‌ها را کاهش می‌دهند. همچنین تلاش می‌کنند تا از اتلاف زمان جلوگیری و ضررها را کم کنند.
- گرایش مدیریت پروژه: این گرایش به مدیریت کردن و بهینه‌سازی پروژه‌های مختلف می‌پردازد. یکی از پردرآمدترین شاخه‌های این گرایش، مدیریت پروژه گرایش نفت و گاز است.
- گرایش مدیریت مهندسی: در گرایش مدیریت مهندسی، شاخه‌های مختلف مهندسی در صنعت مدیریت می‌شوند. در واقع هدف از این گرایش حل مسائل در زمینه‌های مدیریتی، اقتصادی، تجاری و … سازمان‌ها با استفاده از علم مدیریت در کنار دانش مهندسی است.
- گرایش مدیریت سیستم و بهره‌وری: مدیریت سیستم و بهره‌وری به معنای مدیریت کردن سیستم‌های مختلف با هدف افزایش بهره‌وری همراه با تعریف ورودی، فرآیند و خروجی برای هر سیستم است.
معرفی بهترین دانشگاه‌های رشته‌ی مهندسی صنایع
همانند بسیاری از رشته‌های مهندسی در ایران، بهترین دانشگاه‌های کشورمان برای تحصیل در رشته‌ی مهندسی صنایع در مقاطع مختلف، دانشگاه‌های صنعتی شریف، علم و صنعت ایران، دانشگاه تهران، امیرکبیر، تربیت مدرس، صنعتی اصفهان و خواجه نصیرالدین طوسی هستند. رشته‌ی مهندسی صنایع شرایط خوبی برای اپلای دارد. تعداد دانشکده‌های مهندسی صنایع در کشورهای آمریکا و کانادا به نسبت کشورهای اروپایی بیشتر هستند چرا که در اروپا این رشته به صورت جداگانه و رسمی وجود ندارد و برای اپلای در اروپا می‌بایست برای رشته‌هایی با زمینه‌ها و مباحث مشترک با مهندسی صنایع اقدام کنید. البته به دلیل گستردگی رشته‌ی مهندسی صنایع، فضای اپلای برای زمینه‌ها و شاخه‌های مختلف در این رشته مهیاتر است.
فرصت‌های شغلی و بازار کار رشته‌ی مهندسی صنایع
امروزه با گسترش این رشته، مهندسان صنایع برای مدیریت یا کارشناسی واحدهای تولیدی و صنعتی در اولویت قرار می‌گیرند. مهندسان صنایع می‌توانند در تمامی مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری وارد بازار کار شوند و تجربه کسب نمایند اما طبیعتاً سِمَت و حقوق و مزایای آن‌ها با توجه به شرکت‌هایی که در آن مشغول به کار هستند، سطح تحصیلات، تخصص و میزان تجربه‌ی آن‌ها با یک دیگر متفاوت است. رشته‌ی مهندسی صنایع به دلیل گستردگی آن در تمامی شرکت‌ها، کارخانه‌ها و مراکز خدماتی کاربرد دارد. مهندسان صنایع می‌توانند در زمینه‌های مختلفی مثل مدیریت تولید، مهندسی کیفیت، کنترل پروژه، مهندسی مالی و … با توجه به گرایش،زمینه‌ی تخصص و علاقه‌مندیشان فعالیت کنند و در افزایش بهره‌وری، مدیریت و کنترل انواع مراکز و شرکت‌ها نقش داشته باشند. مهندسان صنایع می‌توانند علاوه بر بخش‌های تولیدی، در بخش‌های برنامه‌ریزی، بازاریابی، استراتژی، مالی و … یک سازمان نیز حضور مؤثر داشته باشند. همچنین حضور مهندسین صنایع در مراکز خدماتی مختلف مثل بانک‌ها نیز ضروری است. بنابراین بازار کار این رشته محدود به یک شغل یا سمت خاص در یک اداره نیست و مهندسان صنایع می‌توانند در تمامی شرکت‌های صنعتی و خدماتی ایران و سراسر جهان استخدام و مشغول به کار شوند.
جمع‌بندی و کلام آخر
آشنایی با رشته‌های مختلف و بررسی همه جانبه آن‌ها، از مهم‌ترین بخش‌های انتخاب رشته است. در مطلب فوق، یکی از پرکاربردترین رشته‌های مهندسی را معرفی و بررسی کردیم. رشته‌ی مهندسی صنایع، رشته‌ای است که به بهینه‌سازی سیستم‌ها و سازمان‌ها می‌پردازد و از انواع ابزارها و منابع موجود برای افزایش بهره‌وری در این مسیر استفاده می‌کند. علوم ریاضی، فیزیک، آمار و احتمال، مدیریت و اقتصاد، پایه‌های اصلی دروس این رشته هستند. در بخش‌های قبلی، دروس این رشته را به طور کامل شرح دادیم. این رشته مناسب کسانی است که در کنار علاقه و مهارت در علوم نامبرده شده، توانایی مدیریت و حل مسئله و همچنین خلاقیت دارند و می‌توانند به خوبی برنامه‌ریزی کنند. رشته‌ی مهندسی صنایع در مقاطع ارشد و دکترا به گرایش‌های تخصصی‌تری تقسیم می‌شود که داوطلبان می‌توانند در این رشته‌ها به تحصیل خود ادامه دهند. بازار کار این رشته بسیار خوب است؛ چرا که تمامی شرکت‌ها، کارخانه‌ها، سیستم‌ها و … به مهندسین صنایع احتیاج دارند. در کنار تحصیلات آکادمیک در این رشته بدون شک تجربه‌ی عملی و حضور در فضای کار به دانشجویان کمک زیادی خواهد کرد.