مارکسیسم؛ چرا، چه‌گونه؟!

«جامعه‌شناسی مارکس» کتابی اثر ژان پی‌یر دوران است که به تازگی توسط نشر نگاه در ۱۷۰ صفحه و با ترجمهٔ هومن حسین‌زاده به بازار کتاب عرضه شده است.

این کتاب، به زندگی، افکار و نظریه‌های کارل مارکس، فیلسوف، اقتصاددان، تاریخ‌نگار، جامعه‌شناس، نظریه‌پرداز سیاسی و روزنامه‌نگار آلمانی می‌پردازد که به دلیل عقایدش از کشور خود سلب تابعیت شد و تا پایان عمر در لندن اقامت گزید. او یهودی‌تبار بود اما علاقه‌ای به عقاید خاندان خود نداشت و ورای ایدئولوژی‌های ادیان ابراهیمی، تصویر متفاوتی از ذهنیات، قوانین، جهان‌بینی، اقتصاد و جامعه ارائه داد.

مارکس را حول محور مکاتبی مانند مارکسیسم، کمونیسم و سوسیالیسم می‌شناسیم؛ او تحت تاثیر ماتریالیسم یعنی ماده‌گرایی فوئرباخ و دیدگاه ایده‌آلیستی هگل قرار داشت و سنگ‌بنای چیزی جدید به نام پراکسیسم را گذاشت. پراکسیس یا کاری که انسان انجام می‌دهد، از منظر مارکس به مثابه ترکیب عینیت و ذهنیت است و مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده در جامعه و تاریخ محسوب می‌شود؛ با این تفاسیر می‌توانیم مارکس را عمل‌گرا معرفی کنیم.

مارکس به همراه دوست خود فریدریش انگلس، کتاب‌های زیادی از جمله «دست‌نوشته‌های ۱۸۴۴، وضعیت طبقهٔ کارگر در انگلستان، ایدئولوژی آلمانی، فقر فلسفه، مانیفست حزب کمونیست، کار مزدی و سرمایه، مبارزهٔ طبقاتی در فرانسه، سهمی در نقد اقتصاد سیاسی، دست‌مزد بها و سود، سرمایه، نقد برنامهٔ گوتا، دیالکتیک طبیعت و منشأ خانواده مالکیت خصوصی و دولت» را تالیف کردند؛ این آثار، بهترین نمونه‌ها برای ایدئولوژی خاص این دو تن است که بعدها مارکسیسم خوانده شد و با پیروزی بلشویک‌ها در روسیه به رهبری لنین، توانست به یکی از دو ایدئولوژی اصلی جهان بدل شود تا جایی که پس از جنگ جهانی دوم، یک سوم دنیا به مارکسیسم تمایل داشت.

مشهور است که مارکس، بیشتر عمر خود را در بیماری و فقر گذراند و بدون کمک‌های بلاعوض دوستش انگلس نمی‌توانست زندگی کند؛ بنابراین دغدغهٔ او از درد حاصل شده است.

جامعه‌شناسیِ جامعه‌نشناس!

در توضیح کلمهٔ جامعه‌شناسی آورده‌اند که این رشتهٔ علمی، بخشی از علوم اجتماعی است که دانش بررسی جامعه و پدیده‌های اجتماعی را داراست و می‌خواهد به بررسی جوامع بشری و برهم‌کنش‌های مابین آن‌ها اعم از فرآیندهایی که هر جامعه‌ای را در وضعیت جاری‌اش نگه داشته یا تغییر می‌دهد، بپردازد.

هدف اصلی این حوزه، تجزیهٔ جوامع به بخش‌های تشکیل دهندهٔ آنان مانند انجمن‌ها، نهادها، گروه‌های هم‌جنس، هم‌نژاد، یا هم‌سن و موشکافی آنان است.

با این تفاسیر، با اینکه مارکس تعریف دیگری از گروه‌های جامعه دارد و مفهوم طبقهٔ اجتماعی را در «تعیین رابطهٔ افراد با یک‌دیگر» می‌داند، به قول آنری لوفه‌ور روشن‌فکر فرانسوی: «مارکس جامعه‌شناس نیست اما جامعه‌شناسی در آثار او وجود دارد.»

دوران در کتاب «جامعه‌شناسی مارکس» می‌خواهد پایه‌گذاری مارکسیسم و تأثیر پذیری بسیاری از مکاتب دیگر از روی دست مارکس را واکاوی کند.

بن‌مایهٔ کتاب

فصل اول کتاب به نظریهٔ بهره‌کشی اختصاص دارد. دوران با تعریف مفاهیمی مانند ارزش افزوده، نیروهای مولد و تعیّن از زبان مارکس، نشان می‌دهد که چه‌گونه در دوران پیش از او، حقوق اولیه‌ای مانند بیمه و تعیین حد سقف کاری از کارگران دریغ می‌شده است و سرمایه‌داران با فریب، کاری بیش از حق پرداخت شده را از کارگر طلب داشتند و با ایجاد رقابت بین پرولتاریا و پرولتاریای لمپن سعی در عادی‌سازی این روند داشتند.

فصل دوم جامعه‌شناسی مارکس درمورد مفهوم کار است. دوران ابتدا تعاریف و جایگاه کار در تاریخ بشر را می‌آموزاند و سپس به سمت و سوی مواضع مارکس می‌رود. ماشینی شدن فرآیندها که تهدیدی برای حذف یا تضعیف کارگر است بخش دیگر این فصل است.

در فصل سوم با طبقات اجتماعی و تعاریف مارکس از طبقه‌ها و طبقه‌بندی‌اش آشنا می‌شویم و دولت را به مثابه سیستم دیکتاتوری نگه‌دارندهٔ این نظام طبقاتی می‌شناسیم.

فصل‌های چهارم و پنجم به نوعی چکیدهٔ این کتاب هستند و با جمع‌بندی مطالب مطرح شده در ایدئولوژی نهایی مارکس که بر دیالکتیک (دوسویه بودن منطقی) استوار است، ازخودبیگانگی نظام سرمایه‌داری و پراکسیس مورد نظر مارکس در نظام کمونیستی دل‌خواهش را به ما معرفی می‌کنند و نتیجهٔ این نظریات در دوران پسامارکس و تأثیرات ما تأخرش را بررسی می‌کنند.