زمانی‌که قصد دارید بی‌مهابا، تمام تخیلات خودتان را بر اساس داستانی از دنیای درونی خودتان به رشته‌ی تحریر در آورید، می‌توان گفت شما یک رمان فانتزی را خلق کرده‌اید. اما چرا رمان‌های فانتزی را برای روایت داستان خودتان انتخاب می‌کنید؟ چرا به دنیایی که وجود ندارد گریز می‌زنید؟ آیا در صورتی که به این دنیا سفر کرده باشید، می‌توانید یک فانتزی‌نویس خوب باشید؟ چه اصولی را باید در نوشتن رعایت کنید؟ اگر دنبال پاسخ تمام این سوالات هستید، با ما با بررسی هیجان هنر ادبیات و ویژگی رمان‌های فانتزی همراه باشید.
چرا به رمان‌های فانتزی علاقه داریم؟
خلاقانه فکر کردن، دنبال جواب ناممکن بودن و گذر فکر از تخیلاتی که وجود ندارد، یک موهبت برای انسان است. درواقع انسان موجودی فانتزی است که سعی دارد حقایق دنیای خود را براساس تخیلات و باورهای ذهنی خودش، براساس ترس‌ها و اشتیاق‌های خودش بسازد.
ویلیام گلسر، روان‌شناس فقید آمریکایی، موسس دوره‌های واقعیت درمانی نظر خود را این چنین در مورد واقعیت بیان می کند:
انسان باید با واقعیت رو‌به‌رو شود.
او معتقد است حتی بیماران «اسکیزوفرنی» نیز می‌دانند کی هذیان بگویند. کی توهم بزنند. و کی عادی رفتار کنند! درواقع هر انسان با واقعیت زندگی خودش سازگار شده است و سعی می‌کند دنیای بیرون، واقعیت حقیقی را براساس ذهنیات خود بسازد. شاید برای همین است زمانی‌که ساعت شش صبح بیدار می‌شویم تا برای رفتن به سر کار حاضر شویم، زمانی را تصور می‌کنیم که می‌توانیم بدون این‌که نگران کار خود باشیم، چند ساعت بیشتر در خواب باشیم. تمامی این مطالب را برای شما عنوان کردیم تا بدانید چرا فانتزی بودن را دوست داریم؟
زیرا ما همان بیماران اسکیزوفرنی هستیم که می‌خواهیم دنیا بر طبق قوانین ما بچرخد، همین!
ویلیام گلسر
آشنایی با دسته‌بندی رمان‌ها
قبل از این‌که به بررسی رمان‌های فانتزی بپردازیم، لازم است تکلیف‌مان را کاملا با رمان‌ها مشخص کنیم. واقعیت این است که هر رمانی با هر ژانری، می‌تواند رمان فانتزی باشد. به طور مثال؛ ما دو داستان در ژانر Horror یا همان وحشت داریم. در اولین رمان، داستان درمورد روایت تعقیب و گریز یک قاتل سریالی و مقتولینش در فلان تاریخ، واقع در فلان کشور است. در دومین رمان نیز، ما شخصیت‌هایی را داریم که در تاریخ وجود ندارند و آمده‌اند تا ما را با «کلیف هنگر»ها و ظواهر عجیب و غریب خود، خون به جگر کنند!
در اولین رمان، ما با یک ژانر زندگی‌نامه – ترس‌ناک سروکار داریم. اما در دومین رمان، ما یک رمان فانتزی بزرگ‌سالان را خوانده‌ایم. در لغات تخصصی ادبیات داستانی انگلیسی، به رمان‌هایی که همانند رمان اول ماست، رمان «Non Fiction» می‌گویند. این رمان‌ها حاصل اتفاقات واقعی تاریخ و سرگذشت واقعی انسان‌هاست و نویسنده توانسته با هنرمندی خود، اتمسفر داستان را با جزئیات و شیوه‌ی منحصربه‌فردش برای مخاطبان بیان کند. رمان دوم ما در دسته‌ی «Fiction»ها قرار می گیرد. در این رمان ما قرار نیست داستان‌ها را باور کنیم؛ کل روایت، حاصل تفکرات خلاقانه و هنرمندانه‌ی رمان‌نویس است. تمامی داستان بر پایه‌ی واقعیات ذهن نویسنده و قوانین او شکل گرفته و قرار نیست جز در داستان، آن را در دنیای خود باور کنیم.
تاریخچهی رمان‌های فانتزی
نمی‌شود تاریخچهی مشخصی برای ژانر فانتزی بیان کرد. برای‌تان تعریف کرده‌ایم که فانتزی بودن انسان چه‌قدر می‌تواند ما را از شر واقعیت‌هایی که آزارمان می‌دهد خلاص کند. با این حال، محققین تاریخچه‌ای برای رمان فانتزی در نظر دارند. به عقیده‌ی آنان، اولین رمان‌های فانتزی مربوط به افسانه «گیل‌گمش» و اولین نوشته‌های انسان در ۲۷۰۰ سال پیش از میلاد است. البته این تخمین نیز اشتباه است. از زمانی‌که انسان توانست با دیگران ارتباط برقرار کند، حتی به طور شفاهی از ترس‌ها و رویاهای خود برای دیگران تعریف کرده است. چه برسد به زمانی‌که برای اولین بار خط و در نهایت تاریخ ابداع شد!
با این حال می‌شود برای ژانر فانتزی مدرن، تاریخچه‌ای را تنظیم کرد. حدود دو قرن است که فانتزی‌های مدرن شکل متفاوت‌تری نسبت به یک رمان فانتزی کلاسیک نوشته می‌شوند. هر چند آثاری که ما به عنوان رمان فانتزی کلاسیک می‌شناسیم، دست کمی از یک رمان فانتزی مدرن ندارند. آثاری نظیر مهابهاراتا، مجموعه‌ی هزار و یک شب، حتی شاهنامه فردوسی خودمان نیز هم‌چنان در اذهان عمومی ماندگار و ابدی شده‌اند، تا جایی که از آن‌ها مانند امثال ایلیاد و اودیسه، اقتباس می‌کنند و فیلم‌های بی‌نظیری را بر روی پرده نقره‌ای به نمایش می‌گذارند.
تعریف کلی ژانر فانتزی در فرهنگ و ادبیات
در اصطلاحات و تعاریف ادبیات، رمان فانتزی یا ژانر فانتزی به اثری تعلق می‌گیرد که بتواند دو ویژگی اصلی یک رمان فانتزی را در خود قرار داشته باشد. اولین ویژگی، عنوان یک عنصر خیالی و دومین آن، وجود یک قانون جدید در واقعیت داستان است. در ادامه به بررسی هر یک از این دو می‌پردازیم.
عناصر خیالی، عضو جدانشدنی
برترین رمان‌های فانتزی از این ویژگی به عنوان یک نماد استفاده می‌کنند. نمادی که خواننده را شیفته‌ی خویش می کند. به طوری‌که خواننده نیز با نویسنده، یک آرزو و باور مشابه را در ذهن خود خلق کرده و با هنرمند همراه می‌شود. از نمونه‌های موفق آن می‌توان به نوشته‌ی «جی. کی. رولینگ» در مجموعه‌ی «هری پاتر» و دنیای سینمایی «جنگ ستارگان» مثال زد. در هر دو اثر هنری، ما شاهد عناصر زیادی نظیر چوب‌دستی پرنده، شمشیر لیزری، جغدهای نامه‌بر و نیروی ذهن برای کنترل افراد و اشیاء هستیم. عناصری که بودن آن موجب خلق هیجان و اکشن بی‌نظیری که در واقعیت امکان آن وجود ندارد، شده است.
خلق دوباره‌ی طبیعت در رمان‌های فانتزی
آخرین ویژگی رمان فانتزی، خلق یک قانون است. پیش‌تر اشاره کردیم که چرا فانتزی دوست داریم؟ یک هنرمند به این سوال، پاسخی هنرمندانه و ادبی می‌دهد؛ به گونه‌ای که خواننده نیز آن واقعیت را قبول و حتی در خاطرات خود نیز ثبت کند. قوانین ساخته شده توسط نویسنده، نقش بی‌انکاری در خاطره‌انگیز و هیجان‌انگیز کردن یک اثر در ذهن خواننده دارد.
این قوانین ثابت هستند و در عین غیرواقعی بودن، غیرقابل تغییرند. به طور مثال، چه می‌شد که مانند مرد عنکبوتی، یک عنکبوت ما را نیش بزند و به جای تشنج و راهی بیمارستان شدن، یک آکروبات‌باز حرفه‌ای شویم و از همه مهم‌تر، کاش تمام شهر ما نیز پر از آسمان‌خراش بود تا بتوانیم در مسافت بین مدرسه یا محل کار تا خانه خود، میان آن‌ها تاب بخوریم؟ این موارد قوانینی است که ما به آن‌ها نیازمندیم تا سرگرم شویم.
تفاوت فانتزی مدرن با نسخه‌ی کلاسیکش
فانتزی مدرن، حاصل تفکرات خلاقانه‌ی هنرمندانی است که داستان‌های تاریخی نسل گذشته ما را که گوش به گوش رسیده تا به اطلاع ما برسند، اشباع شده می‌دیدند. حقیقت این است که آدمی هیچ‌وقت نمی‌تواند به همه‌ی آن چیزی که دارد، برای همیشه قانع باشد. میل به بی‌نهایت یکی از عناصر مهم در خلق فانتزی‌های جدید با شیوه‌ی نوشتار جدید است. بسیاری از منتقدان و اهالی هنر ادبیات فانتزی بر این باورند که حدود دو قرن از شروع رمان فانتزی مدرن می‌گذرد و رمان فانتزی کلاسیک که محتوایی اساطیری و قهرمانانه داشت، رو به افول خود می‌رود. رمان‌های فانتزی کلاسیک، صحنه‌گاه شخصیت‌های تاریخی نظیر رستم، افراسیاب و در نمونه‌های خارجی آن، نظیر زئوس، هرکول و … هستند.
در مقابل، ادبیات مدرن با رمان‌های فانتزی «جورج مک دونالد» به نام‌های «شاه‌دخت»، «گوبلین» و «فانتاستس» شروع شد و نویسندگان زیادی راه او را ادامه دادند. در این راه آثار موفق دیگری نظیر «هابیت و ارباب حلقه‌ها» اثر «جی آر.آر تالکین» یا «سرزمین عجایبِ» اثر «سی. اس. لوییس» در قالب رمان فانتزی خلق شد. آثاری که در دوران خود، خیلی محبوب نشدند. شاید این محبوبیت را بتوانیم مدیون «جادوگر اُز» اثر «فرانک باو» و «پیتر پن» اثر «جیمز بری» بدانیم. این دو اثر تاثیر زیادی بر بازار فروش رمان گذاشتند و حتی رمان‌هایی که معرفی کردیم را نیز تحت تاثیر خود قرار دادند.
رمان‌های فانتزی، محبوب‌ترین ژانر از نگاه خوانندگان
آمارهای زیر آن‌قدر خارق العاده هستند که ژانر فانتزی، چه در سینمای علمی – تخیلی، چه در ادبیات رمان فانتزی، قدرت محبوبیت این عناوین را اثبات می کند:
هری پاتر
این مجموعه‌ی داستانی، در چهار رمان پایانی خود، رکورد پرسرعت‌ترین فروش کتاب را به ترتیب از آن خود کرده‌اند. این مجموعه‌ی رمان، امروزه در ۴۵۰ میلیون نسخه در ۶۲ زبان به فروش رفته است.
نغمه‌ی آتش و یخ
امکان ندارد یکی از بهترین سریال‌های تاریخ تلویزیون (Game of Thrones) را بشناسید و با رمان اقتباس شده از روی این سریال، اثر «جرج آر.آر مارتین» آشنا نباشید. این سریال امروزه بیش از ده سال است، رکورد بیش‌ترین دانلود غیر قانونی را به خود اختصاص داده است. جلد چهار و پنج رمان اصلی نیز برای هفته‌های پی‌درپی لقب پرفروش‌ترین کتاب‌ها در لیست «نیویورک تایمز» را به خود اختصاص داده‌اند.
ارباب حلقه‌ها
شاید در کشور ما، این یک اثر حاشیه‌ساز و بحث‌برانگیز از دید محتوا باشد اما بیش از ۱۵۰ میلیون نسخه از رمان اصلی فروخته شده و به ۳۸ زبان زنده دنیا نیز ترجمه شده است. سه گانه‌ی ارباب حلقه‌ها نیز در زمان خود به کارگردانی «پیتر جکسون» بیش‌ترین آمار فروش جهانی در گیشه را به دست آورد.
این موارد تنها قسمت بسیار کوچکی از آمار محبوبیت رمان فانتزی و این ژانر در میان مخاطبین است.