ژانر شعر
ژانر در لغت به معنی قسم و گونه است. kind, type, form، genreاز واژههای انگلیسی معادل با «ژانر» هستند. واژه gener که از زبان فرانسه گرفته شده به عنوان اصطلاحی خاص برای نوع ادبی پذیرفته شده است. در ایران نیز اکثر محققان از آنگاه که شروع به کار بر روی انواع ژانر کردهاند، آن را در دو بخش نظم و نثر دنبال کرده و در هر کدام از این دو بخش، انواع را به لحاظ صورت یا محتوا و گاه نیز از هر دو شکل صورت و محتوا برای تقسیم و تحلیل انواع استفاده نمودهاند. در انواع ادبی یا ژانر شعر هدف اصلی، طبقهبندی کردن اشعار از نظر مادّه (معنی) و صورت (قالب و شکل و لفظ) آنها میباشد. ارسطو وافلاطون در گذشته آثار ادبی را به طور کلّی به سه نوع یا ژانر عمده یعنی غنائی یا عاشقانه، حماسی و نمایشی تقسیم کردهاند.
ژانر شعر در ایران چگونه تقسیمبندی میشود؟
باید دانست که آثار ادبی ایرانی کاملا با اصول و قواعد انواع ادبی غرب هماهنگ نیست اما میتوان آثار ایرانی را در انواع زیر طبقهبندی کرد:
غنایی: بخش تغزل قصیده و غزل و همه جنبههای مربوط به بیان عواطف و احساسات؛ خواه عاشقانه خواه غیرعاشقانه مانند شرح آلام روزگار. مانند بخش بزرگی ازآثار سعدی و. .
حماسی: آثار مربوط به فخر و مدح مانند شاهنامه فردوسی
هجایی (هَجوی): طنزها و تمسخرها مانند آثار عبید زاکانی
روایی: مانند توصیفات و آثار وصفی
تعلیمی: آثار مربوط به پندها و اخلاق
ژانر غنایی
شعر غنایی در لغت به معنای آواز خوانی، سرود و نغمه است و در اصطلاح به شعری گفته میشود که بیان‌گر عواطف و احساسات شخصی شاعر باشد. به عبارتی، لذت‌ها، شادی‌ها، دنیای آرمانی، یأس‌ها و ناامیدی‌ها، تمام اندیشه‌هایی است که درونمایهی شعر غنایی را تشکیل میدهد. این نوع ادبی، از ژانرهای ادبیِ پرطرفدار در ادبیات فارسی است؛ به گونه‌ای که شاید بتوان گفت هیچ شاخه‌ای از اشعار روایی و آثار ادبی، جذاب‌تر و پرکشش‌تر از قصه‌های عشقی نیست و همه انواع ادبی، از مدح و تغزل گرفته تا پند و اندرز، وصف، مرثیه، ساقی‌نامه و غیره، در این نوع ادبی گرد آمده است. رواج قصه‌های عاشقانه در ادب فارسی تا آنجا بود که منظومه‌های بزمی و عاشقانه فراوانی به واسطه شعرای زبان فارسی سروده شد.
شعر غنایی در سه شکل کوتاه (رباعی و دوبیتی)، متوسط (غزل و قطعه) و بلند (مثنوی) جلوه می‌کند. انواع متداول شعر غنایی و موضوعات آن در شعر فارسی عبارت است از سوگ‌نامه یا مرثیه، شادی‌نامه، مدیحه، اشعار مذهبی، وصف طبیعت و شعرهای عاشقانه که در قالب‌های متفاوت مثنوی، تک بیت، رباعی، مستزاد و غزل سروده شده است.
شعر غنایی در دو معنی به کار میرود: اشعار احساسی و عاطفی و اشعار عاشقانه. در ادبیات، بیشتر معنی دوم معروف است و بنابراین ما محور بحث را بر آن قرار میدهیم.
ژانر عاشقانه
شعر عاشقانه ظریف‌ترین و جذاب‌ترین فرم برای بیان احساسات است که در آن ماجرای عشقی برای شاعر مهم‌تر از ماجرای روایی میباشد و در ادبیات ایران و جهان جایگاه ویژهای دارد. هنر به‌کارگیری کلمات در شعر عاشقانه آن را از سایر انواع ادبی متمایز می‌کند. در دوره‌های تاریخی مختلف انواع مفاهیم عاشقانه در قالب شعر ارائه شده‌اند و امروزه اشعار عاشقانه از مهم‌ترین میراث ادبی کشورها به شمار می‌آیند.
در ژانر اشعار، آثاری که به شکل عاشقانه نوشته شده، جایگاه ویژهای را به خود اختصاص میدهد. از این گذشته، این یک ژانر ویژه است که در تقاطع ادبیات و موسیقی قرار دارد. به عنوان یک قاعده، این یک اثر شاعرانه کوچک است که به موسیقی عرضه میشود.
منشأ ژانر عاشقانه
برخی از منتقدان اصل اشعار عاشقانه را به روابط مرد و زن در دوران مادرسالاری – که جامعه تحت حکومت زن بود مربوط کردهاند و اشعار عاشقانه را همان ستایشها و اذکاری دانستهاند که مردان برای زن حاکم بر قبیله یا جامعه میسروده و میخواندهاند. به این‌ترتیب در عصر الاهگان و در باب انواع مونث و در دورهای که ریاست جوامع کشاورزی به عهده زنان بوده است، مدایح و اورادی در ستایش ایشان رواج داشته است که بعدها به صورت سنن ادب غنایی در آمده است.
انواع ژانر عاشقانه در ایران
اشعار عاشقانه در ادبیات ما سه نوع است، یا با معشوقی زمینی مواجهیم؛ مثلا در تغزل قصاید یا غزلیات عاشقانه مثل غزلیات سعدی و یا با معشوقی آسمانی مثل غزل‌های عارفانه و معنوی مولانا و گاه با معشوقی که گاهی زمینی است و گاهی آسمانی و نه این است و نه آن، مثل بیشتر غزل‌های حافظ.
معرفی چند منظومه عاشقانه
در ادبیات فارسی کهن چندین منظومه عاشقانه درخشان وجود دارد؛ مانند ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی، خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی گنجوی. موضوع اصلی این منظومه‌های داستانی، بیان حالات و احساسات مربوط به «وصال» و «فراق» است.
همچنین از شعرای عاشقانهسرای معاصر میتوان به رهی معیری، هوشنگ ابتهاج، فروغ فرخزاد، فریدون مشیری، فاضل نظری و اشاره کرد.