«کلیله و دمنه» آن‌قدر در جهان ادبیات آشنا و درخشان است که نیازی به معرفی آن نیست. این کتاب یکی از آثار جاودانه و ماندگار فرهنگ خاورمیانه است و قدمت آن تا حدود هزار سال پیش از میلاد تخمین زده شده و طول این هزاران سال، به عنوان یکی از منابع حکمت و اداب زندگی در قلب چندین کشور جای گرفته است. کلیله و دمنه یک مجموعه است؛ مجموعه‌ای از داستان‌هایی که در طول قرن‌ها، پدران و مادران برای فرزندانشان به صورت قصه بازگو می‌کردند و به همین ترتیب داستان‌های آن سینه‌به‌سینه یکی پس از دیگری به نسل‌های جدید منتقل می‌شد. اما یک نکته در شکل‌گیری چنین انسجامی وجود دارد که این اثر را از دوران کهن برای ما به یادگاری نگه داشته و آن چیزی نیست به جز خود عنصر زمان. بزرگ‌ترین نویسندگان ما هم عموماً داستان‌هایی را از متون پیشینیان خود نقل می‌کردند و همیشه کتب دینی و مذهبی درکنار نوشته‌های اساطیری، فلسفهٔ سنتی را یاری می‌کردند. بنابراین قصه‌هایی همانند و این روایت است که به تفاوت هر راوی، دگرگون می‌شود. قصه‌های کلیله و دمنه هم از هند سرچشمه می‌گیرند، به مرزهای هخامنشیان می‌رسند و به زبان پهلوی ترجمه می‌شوند، وارد فرهنگ اعراب مسلمان می‌شوند و به واسطهٔ آن‌ها به فارسی می‌رسند؛ زبانی که مقصد سفر چندصدسالهٔ این قصه‌هاست و در آن سکونت کرده است. ابن مقفّع کسی بود که با ترجمهٔ کتاب به زبان عربی ساحت‌های جدیدی را به این زبان باز کرد؛ به این ترتیب، به واسطهٔ شیوایی و گستردگی و دقت این زبان، فارسی و ترکی و یونانی نیز میزبان کلیله و دمنه شدند. در فارسی ابوالفضل بلعمی، تاریخ‌نگار بزرگ ایرانی، ترجمه‌ای منثور از این کتاب را به تحریر درآورد و رودکی نیز، به عنوان بنیان‌گذار شعر فارسی به صورتی که امروزه از آن سراغ داریم، این قصه‌ها را به زبان شاعرانه‌اش روایت کرد. اما این بازگردانی‌ها با تمام هنرمندی‌شان اقبال این را نداشتند که بمانند و در جنگ‌ها و حوادث از میان رفتند. سال‌های بسیاری گذشت تا این‌که نصرالله منشی به دستور بهرام‌شاه غزنوی، ترجمه‌ای از این کتاب را به قلم خود درآورد؛ با این تفاوت که او این آزادی عمل را داشت که به عنوان یک فارسی‌زبان، ترجمه‌ای آزاد ارائه کند و هرکجا که نیاز بود، تمثیل‌ها و عبارت‌ها و بیت‌هایی را از خارج متن به آن وارد کند. این ترجمه همان نسخه‌ایست که از آن پس «کلیله و دمنه فارسی» شناخته می‌شد؛ هرچند در سال ۱۹۶۱ ترکیه اعلام کرد که نسخه‌ای دیگر از این کتاب با ترجمهٔ فارسی در دست است. کلیله و دمنه نام دو شغال است که اکثر داستان‌ها در قلب زندگی این دو نفر اتفاق می‌افتد و این دو، شخصیت‌های محوری داستان‌ها هستند. این کتاب در زمرهٔ کتاب‌هایی مثل دیوان حافظ و غزلیات سعدی و مثنویست و جزو منابع ادبی آمریکا و کشورهای اروپایی و بی‌شمار کشور دیگر است که هرکدام ادبیات غنی خود را دارند. برای خرید اینترنتی کتاب کلیله و دمنه از وبسایت کتابچی، توصیهٔ ما نسخهٔ «انتشارات اروند» است که ترجمهٔ نصرالله منشی را براساس قدیمی‌ترین نسخه ارائه داده، معنای واژگان و عبارات دشوار را به طور کامل تفسیر کرده، با نظارت محقق و منتقد ادبی استاد «فرامرز ندایی» تکمیل شده و طراحی و تصویرگری آن، رنگ و بوی کهن کتاب را برایمان تداعی می‌کند.

داستان‌های کلیله و دمنه

شاید در برخورد اول با خودتان بگویید: «این قصه‌ها مال بچه‌هاست!»؛ همین‌طور هم هست! داستان‌های کلیله و دمنه حکایت‌اند؛ یعنی قصه‌های کوتاهی که شب‌ها برای بچه‌ها خوانده می‌شد تا خوابشان ببرد. در بیشتر این داستان‌ها همه‌چیز خیلی سریع شکل می‌گیرد، اتفاق‌ها به پیش‌زمینه و فضاسازی و تعلیق نیازی ندارند؛ چون مخاطب ماجرا بچه‌هایی هستند که خیلی زود پیام ماجرا را می‌پذیرند و به دنبال چیز دیگری نیستند! درواقع تأثیر عنصر زمان در داستان‌های کهن همین است. در طول قرن‌ها انسان‌های بی‌شماری، از شاعر و تاریخ‌نگار و دانشمند گرفته، تا انسان‌های باذوق معمولی و پیرهای قصه‌گو، به این داستان‌ها اضافه کرده‌اند یا از بار آن کاسته‌اند. هرچه که بود این داستان‌ها قرار نبود همان‌جا بمانند و قضاوت این کاستی‌ها و زیادی‌ها، با جمع بود نه فرد. به همین دلیل رفته‌رفته شاخ و برگ‌ها اضافی داستان‌ها کم شدند و فقط ضروری‌ترین بخش‌ها برای کامل کردن داستان باقی می‌ماندند. این همان اتفاقی‌ست که باعث می‌شود قصه‌های کوتاه، یا همان مَتَل‌ها، کوتاه‌تر بشوند و در یک جمله خلاصه شوند؛ و تبدیل به ضرب‌المثل شوند. در کلیله و دمنه داستان‌هایی را می‌خوانیم که واقعاً در دنیای کهن، و حتی تا قبل از اختراع نفت! ، جزو زندگی روزمرهٔ انسان‌ها بودند و افراد به دفعات این مسائل برمی‌خوردند. ما در دنیای مدرن دیگر اصلاً «کوزه‌گر» نداریم که بخواهد «از کوزه شکسته آب بخورد»! اما ظواهر زندگی ما هم مثل داستانی که پشت این مثل هست، فقط ظاهر است و در اصل ما انسان‌هایی هستیم مثل گذشتگان، در همان دنیا زندگی می‌کنیم و با همان مفاهیم سر و کار داریم! پس قصه‌های کلیله و دمنه را می‌توانیم ما هم به پیروی از مردم قدیم، حکمت بنامیم و هرکدام از آن‌ها را به دید یک درس زندگی نگاه کنیم.

دربارهٔ نصرالله منشی

ابوالمعالی نصرالله منشی یکی از بزرگان دربار غزنویان در قرن ششم هجری بود. او در جوانی به مقر پادشاهی راه پیدا کرد و با طبع شعر و قلم دلنشینش، توجه پادشاه را به عنوان مشاوری فرهیخته به خود جلب کرد. او سال‌‍‌های زیادی را در دربار سپری کرد و لقب «منشی» را از همین منشی‌گری و مستشاری در دست راست پادشاه به دست آورد. هرچند در سال‌های پایانی، درحالی‌که مقام وزارت هم رسیده بود، بدگویی‌ها و حسادت‌های اطرافیان باعث شد شاه او را عزل کند، برای همیشه به زندان محکومش کند و در همان زندان هم، او را به قتل برساند. ابوالمعالی به زبان عربی هم مثل زبان مادری‌اش مسلط بود و به این زبان شعر می‌سرود. همین مهارت در دو زبان که پیوند زیادی باهم دارند، باعث شد او در بازگردانی کلیله و دمنه از شیوهٔ نثر مسجّع استفاده کند؛ یعنی متنی که جملات شبیه به یک‌های یک شعر، از کلمه‌های هم‌قافیه و هم‌آوا ساخته شده‌اند.