خاما

روایتی از شجاعان بی‌صدا

یوسف علیخانی به داستان‌هایی شناخته می‌شود که تم محلی دارند و خواننده را بی‌واسطه با واقعیت زندگی در مناطق محلی و بکر ایران آشنا می‌کنند. در «خاما» خواننده این فرصت را پیدا می‌کند که بی‌واسطه روایت زندگی کردهای ایرانی در زمان رضاخان را بخواند. کردهایی که به خاطر حفاظت از مرزهای ایران در برابر ترک‌های کشور ترکیه در نزدیکی کوه‌های آرارات نه‌تنها تشویق نشده‌اند بلکه مجبورند دیارشان را ترک کنند و تبعید به ارسباران را به عنوان تنبیه حکومت بپذیرند. پس از آن هم بار دیگر به نواحی قزوین تبعید می‌شوند. خاما روایتی است از عشقی جاری که زنده نگاه می‌دارد و تحمل سختی‌ها را شیرین می‌سازد.

درباره کتاب، خاما و خلیل؛ عشقی به وسعت ایران‌زمین

وقایع کتاب توسط خلیل روایت می‌شود. کسی که از ۱۰ سالگی نسبت به خاما که از او بزرگ‌تر بوده علاقه‌ای پاک داشته است. همزمان با بیان احساسات او، خواننده با اتفاق دیگری که همزمان در حال رخ‌دادن است همراه می‌شود: کوچ اجباری دسته‌جمعی کردها به دنبال سرکوب حکومت مرکزی. دیگر شخصیت‌های داستان باب پدر خاما که کردی شجاع و حافظ خانواده است، دایه مادر مهربان خاما و پشتیبان باب و البته خاما دختری که نامش به معنای عشق و دختر دم بخت است، هستند. علی‌رغم وقوع اتفاقات بسیار در طول عمر خلیل که به نوعی تاریخ رنج کردها است، یک چیز مانند نخ تسبیح همه وقایع را به هم وصل می‌کند: عشق خلیل به خاما. عشقی که هیچ‌گاه کم‌فروغ نشد و از بین نرفت. عشقی به وسعت ایران‌زمین.

عمری در هوای عشق

خواننده «خاما» نباید انتظار وصال سریع عاشق و معشوق داستان را داشته باشد و همین است که آن را جذاب و پرکشش ساخته است. خاما از رمان‌های عاشقانه بازاری متمایز است و بر اساس عشقی مصنوعی نیست که هدفی جز سرگرم‌کردن خواننده نداشته باشد. «خاما» عشق را تعلیم می‌دهد. عشقی برای تمام عمر… از سینه‌کش کوه‌های آرارت تا حوالی الموت… از صلح و ثبات تا جنگ و فرار. در نیمه اول داستان با خانواده‌ای روبه‌رو هستیم که اگرچه باید رنج کوچ مدام و ناامنی جابه‌جایی و تبعید را به جان بخرد اما در درون خود نمونه‌ای عالی از عشق و احترام و مهربانی را دارد. نویسنده در این بخش ارزش خانواده را به بهترین شکل به تصویر کشیده است. مهم نیست که کجا و در چه شرایطی. . صرف کنار عزیزان بودن است که شرایط سخت را آسان و تلخی‌ها را شیرین می‌سازد.

بازگشت به خویشتن

نیمه دوم داستان شرح حال خلیل یا حسن است که دور از معشوق خود در روستایی گیر کرده است. خلیلی که به دنبال قوی‌ترشدن و بازگشت به موطن اصلی خود است. بی‌قراری خلیل نقش وطن و معشوق در زندگی را وصف می‌کند. خاما همان موطن اصلی خلیل است. او برای خلیل نه فقط یک معشوق بلکه نمادی از عظمت و شجاعت زنان کرد است. زنانی که دوشادوش مردان کرد نشان داده‌اند که یک قوم چقدر می‌تواند دلیر و پرشکوه باشد.

عشق؛ نغمه‌ای برای زنده‌ماندن در میانه آشوب

سیرزمانی داستان مابین سال‎های ۱۳۱۰ و ۱۳۵۰ است. زمانی که پر از آشوب و هرج‌ومرج برای کردها بوده است. شخصیت‌های رمان «خاما» در چنین شرایطی زندگی می‌کنند و باید تصمیم مهمی بگیرند. آیا می‌خواهد تسلیم دست سرنوشت شده و اجازه بدهند تا هدایت زندگی‌شان بدست دیگری افتد یا همت کرده و نشان بدهند که اراده اثرگذار به چه معنی‌ست. علیخانی در «خاما» اراده انسان‌هایی برای زنده‌ماندن و بالاتر از آن عاشق زیستن را به تصویر کشیده است. باب، دایه، خلیل و خاما نخواستند که دست سرنوشت هرکاری که می‌خواهد با آن‌ها بکند. آن‌ها در هر شرایطی عشق به خویشتن، دیگری و کردها را فراموش نکردند.

زیستن در دو جهان

خلیل رمان «خاما» فردی است که در دو جهان زندگی می‌کند: یکی جهان واقعی و دیگری جهان خیال. او در جهان واقعی ناگزیر از دوری از معشوقش و تن‌دادن به ازدواجی اجباری است. اما در عرصه خیال تنها خاما است که جریان دارد. در رمان از نوجوانی تا میانسالی با خلیل همراه می‌شویم. خلیلی که تجربیات تلخ بسیاری مانند تبعید و جنگ را از سر گذرانده و زندگی هم چیزهایی نصیبش کرده که توقعش را نداشته است. اما بالاتر از همه درد جدایی همیشه با او می‌ماند. «خاما» روایتگر کسانی است که آرزوهایی دارند و تنها در زندگی خیالی خود با آرزوهای تحقق‌یافته خود زندگی می‌کنند.

علیخانی چه در خاما و چه در دیگر آثار خود نشان داده است که می‌تواند روایت‌های محلی ایرانی به ویژه ادبیات محلی قزوین و الموت را به خوبی به رشته تحریر درآورد. «خاما» خواننده را با فرهنگ محلی کردها، ارسباران و الموت آَشنا می‌کند. در «خاما» می‌توان به خوبی خود را در طبیعت بکر و سرسبز مناطق داستان حس کرد. نقطه قوت دیگر کتاب سازگاری داستان با سلایق مختلف و بعضاً مشکل‌پسند است. در نگاه اول «خاما» کتابی به نظر می‌آید که ممکن است تنها علاقه‌مندان به تاریخ محلی را راضی سازد اما شیوه جذاب نویسنده در بیان داستان در عین وفاداری به فرهنگ اصیل محلی سبب شده تا ترکیبی جالب خلق شود. «خاما» می‌تواند به مانند الگویی برای روایت داستان‌های محلی برای نسل جدید کتابخوانان مطرح شود. الگویی که در صورت ادامه آن می‌توان به خلق آثار جذابی در حوزه ادبیات داستانی ایرانی اندیشید.