تعمیرکار

«تعمیرکار»(به انگلیسیThe fixer) عنوان رمانی از نویسندهٔ مشهور آمریکایی، «برنارد مالامود» است که نخستین بار در سال ۱۹۵۷ منتشر شد. مالامود که به او لقب یکی از غول‌های داستان‌نویسی آمریکا را داده‌اند، هشت رُمان و پنج مجموعه داستان کوتاه دارد که اکثر آن‌ها در طی عمر ۷۱ سالهٔ خود منتشر کرده، و برخی از آن‌ها هم پس از مرگش منتشر شده‌اند؛ از جمله رمان ناتمامی به اسم «مردم». در ایران مالامود با آثاری مانند «قهرمانان واقعی»، «تاج نقره‌ای»، مجموعه داستان «کفش‌های خدمتکار» و «تعمیرکار» شناخته می‌شود. همچنین نسخهٔ دیگری از تعمیرکار با نام «فریب‌خوردگان بزرگ» نیز در بازار موجود است و چند سال پیش ترجمه شده، اما این معرفی به نسخهٔ منتشرشده از آن با ترجمهٔ «شیما الهی» و «نشر چشمه» می‌پردازد.

سفر در زمان به مقصد روسیهٔ تزاری

مالامود که بیشتر به‌خاطر پرداختن به شیوهٔ زندگی و رنج‌های یهودیان ساکن آمریکا در آثارش شناخته می‌شود، به‌خاطر تعمیرکار برندهٔ جایزهٔ پولیتزر ادبی نیز شده است. او در تعمیرکار، خواننده را می‌برد به فضای روسیهٔ تزاری. ماجرا، خیلی ساده است و خیلی دردناک. یک مرد جوان تعمیرکار به نان یاکوف بُک، بعد از اینکه همسرش ترکش می‌کند و می‌بیند توی روستایش دیگر نه موقعیت شغلی و کسب درآمد دارد و نه جای پیشرفت، ابزارهایش را برمی‌دارد و از آنجا بیرون می‌زند. او به دنبال یک آیندهٔ بهتر، به کی‌یف می‌رود. جایی که روزهای اول، همه‌چیز همچنان ناامیدکننده است اما بالاخره، بارقهٔ امیدی در زندگی یاکوف دیده می‌شود. او یک مرد ثروتمند مست را که روی برف‌ها خورده زمین و بیهوش شده، نجات می‌دهد. مرد برای تشکر از او، ابتدا شغلی موقتی برای تعمیر خانه‌اش به او می‌دهد و بعد، از یاکوف که درستکار است می‌خواهد در کارخانهٔ آجرپزی‌اش مشغول به کار شود. یاکوف که در منطقه‌ای‌ست که اقامت یهودیان ممنوع است، با تردید و تلاش برای پنهان کردن هویت واقعی و مذهبش، پیشنهاد شغلی را می‌پذیرد. ماجرای اصلی کتاب، دقیقاً مدتی بعد از این آغاز به کار اتفاق می‌افتد؛ وقتی که در غار حوالیِ کارخانه، جسد یک پسربچه را پیدا می‌کنند که تمامی خون تنش کشیده شده…

تهمت خون!

اصل داستان بعد از این اتفاق مهم، به جریان می‌افتد و محوریت اصلی آن، حول مسئلهٔ دین می‌چرخد و تعصبات و اختلافات بی‌جایی که آدم‌ها با یکدیگر دارند. در جامعه‌ای که مالامود به تصویر کشیده است، یهودیان زیر پوست جامعه مخفی‌اند و عملاً به حاشیه رفته‌اند. تصویری که سایرین به‌خاطر باورهای نادرست و خرافی از یهودیان دارند، تصویر جادوگران قاتلی است که مثلاً سُم دارند!  کل ماجرا، بر اساس یک تهمت شکل می‌گیرد که «تهمت خون» نام دارد و از جمله مسائلی است که بر اساس خرافات و شایعه‌ها، به یهودیان نسبت داده می‌شده. مردم غیریهودی خرافی معتقد بودند یهودیان برای عید مذهبی خود، خون یک پسربچهٔ غیرمذهبی را می‌کشند و با آن نان می‌پزند. این تهمت بی‌اساس که فقط بر اساس خرافات و به‌خاطر اختلاف افکندن ایجاد شده، می‌تواند مسیر زندگی آدم‌ها را تغییر بدهد و یک آدم بی‌حاشیه و دردسر را، به ناحق محکوم کند.

خواننده به مثابه هم‌سلولی

نثر داستان روان است و گیرا. اگرچه توصیف‌ها و توضیحات بسیار زیاد ممکن است در جاهایی خسته‌کننده به‌نظر بیایند و تصاویری تکراری بسازند، اما این اتفاق هم ویژگی سبک مالامود است و هم در خدمت محتوا. درواقع وقتی بیش از نیمی از داستان، در محیط زندان و سلول انفرادی می‌گذرد و روزمرگی زندانی در چنین فضایی، روایت می‌شود. بنابراین طبیعی است که توصیف و نگاه جزئی‌نگر نویسنده، نقش مهمی در پیش بردن این روایت داشته باشند؛ چون سلول انفرادی عملاً هیچ تصویر تازه‌ای به جز یک محیط کوچک و خفقان‌آور ندارد، و نویسنده برای اینکه خواننده‌اش را ببرد داخل آن محیط و بین او و یاکوف همذات‌پنداری ایجاد کند، دست از ساختن تصاویر دردناک تکراری، برنمی‌دارد؛ تصویرهایی که به توضیح انواع شکنجه‌های روحی و جسمی وارده بر یاکوف و افکار او و جریال سیال ذهنش در محیط سلول انفرادی می‌پردازند؛ از توصیف تورّم پاهایی که بر اثر میخ توی کفش‌های کهنه‌اش عفونت کرده گرفته، تا تصویر موش مُرده و سوسک و حشره توی سهمیهٔ سوپ او، تا شش‌بار تفتیش بدنی آزاردهندهٔ او در روز، تا خالی کردن سطل ادرار روی سرش، و سوزنی که برای روز مبادا، توی اجاق هیزمی سلولش مخفی کرده است و دیگر تصاویر تکان‌دهنده و دردناکی که تا مدت‌ها بعد از خواندن، از جلوی چشم خواننده کنار نمی‌روند.

ترجمهٔ شیما الهی نیز بسیار روان و دقیق است. او که در مصاحبه‌هایش اشاره کرده ضمن علاقه به مالامود، به جزئیات مربوط به زندگی یهودیان نیز علاقمند بوده و در آن حوزه نیز مطالعه داشته است، به خوبی و با تسلط، از پس منتقل کردن ذره به ذرهٔ حس داخل متن اصلی به فارسی، برآمده است و یاکوف بُک ساختهٔ مالامود را، همان‌قدر ساده و رنج‌کشیده اما محکم، برای خوانندهٔ ایرانی، به تصویر کشیده است.

در ستایش اراده

از مهم‌ترین مضامینی که این کتاب به آن اشاره دارد، می‌توان به تاکید بر لزوم آزاداندیشی و محصور نکردن اندیشه اشاره کرد؛ فکری که به دور از هر خرافه و اعتقادی می‌خواهد فقط سمت انسانیت بایستد و از تعصبات کورکورانه به دور باشد. همچنین اراده، یکی دیگر از مفاهیمی است که کتاب به آن می‌پردازد. روحیهٔ تسلیم‌ناپذیر شخصیت داستان که نه مبارز سیاسی است و نه مبلغ دینی و فقط یک مرد معمولی است، از ویژگی‌های مثال‌زدنی شخصیت اوست؛ شخصیتی که در اوایل کتاب، فقط او را به‌عنوان یک تعمیرکار ساده و کم‌سواد می‌شناسیم اما این شخصیت که به مطالعهٔ کتاب‌های گوناگون از جمله زندگینامه «اسپینوزا» علاقهٔ فراوانی داشته و دارد و حالا توی زندان هم روزنامه‌پاره‌هایی که برای پاک کردن به او می‌دهند را حریصانه می‌خواند، کم‌کم جلوی چشم مخاطب می‌اندازد و اراده‌اش از تصور خودش هم فراتر می‌رود.

کتاب اگرچه به شدت دردناک و آزاردهنده است و تقریباً وامدار ماجرایی واقعی است و از یک جایی به بعدش را بدون گریه نمی‌شود ادامه داد، اما بسیار برای خواندن باارزش است، چه از نظر آشنایی با آن برههٔ تاریخی و فضای خرافی و تیرهٔ آن و افکار مردمی که اگرچه تحصیل‌کرده‌اند و باید با علم و عدالت عمل کنند اما ترجیح می‌دهند به خرافات بچسبند، و چه از نظر توجه به مفاهیم اخلاقی‌ای که مطرح می‌شوند و خواننده را به فکر فرو می‌برند.