رسوایشان کن!

بعد از آثاری مانند «یک پروندهٔ کهنه» و «شکوفه‌های عناب»، جدیدترین رمان «رضا جولایی» نویسندهٔ معاصر ایرانی که به داستانی کردن وقایع تاریخی مشهور است، «ماه غمگین، ماه سرخ» نام دارد؛ کتابی که یک روایت تلخ، تکان‌دهنده و تراژیک از ماجرای ترور «میرزاده عشقی»، شاعر جوان و مبارز عصر مشروطه را بیان می‌کند. این کتاب که در تابستان ۱۳۹۹ توسط نشر چشمه به چاپ رسیده، یک بافت تاریخی واقعی دارد و شخصیت‌ها نیز همگی ریشه در واقعیت دارند و به طور کلی ماجرا، از یک اساس حقیقی برخوردار است. اما جولایی با هنر نویسندگی خود، یک گزارش تاریخی از قتل یک شاعر را که می‌توان آن را خیلی ساده و خلاصه تعریف کرد، تبدیل به یک رمان کرده است؛ رمانی که حتی خوانندگان اهل مطالعهٔ تاریخ که از ماجرای زندگی میرزاده عشقی آگاه هستند را هم به شک می‌اندازد و درگیر می‌کند که نکند پایان‌بندی، چیزی جز مرگ عشقی باشد و او نجات پیدا کند؟

عمری به درازای سی‌ویک سال

می‌توان گفت هنر جولایی به‌عنوان نویسنده‌ای علاقمند و متبحر در زمینهٔ تاریخ، در این است که او به یک اتفاق تاریخی، جنبه‌ای داستانی داده و آن را از نگاه شخصیت‌هایی مختلف، بررسی کرده است. اگرچه او در صفحات اول، آب پاکی را می‌ریزد روی دست خواننده و شرحی از مراسم تدفین و خاکسپاری عشقی بیان می‌کند، اما در ادامه او با تکنیک چندصدایی و امتحان زاویه دیدهای مختلف، این مسئلهٔ ترور را از چند جهت گوناگون بررسی می‌کند: رئیس نظمیه‌ای که برای خوش‌خدمتی می‌خواهد هرچه زودتر شر شاعر معترض و آزادی‌خواه کنده شود، قاتلی اجیرشده که دنبال این است که خون بریزد و مزد بگیرد و بعد برود سراغ خوش‌گذرانی‌اش، زن تن‌فروش و جاسوسی که ته دلش عشقی را دوست دارد اما آن‌قدر سختی‌های زندگی او را سنگی و پست کرده که ممکن است دست به آدمفروشی بزند، و شاعری که خواب بدی دیده، پریشان است و حتی از سایه‌اش هم می‌ترسد و می‌داند که همین‌روزهاست که به سراغش بیایند و دنبال راه نجات است برای ادامه دادن این زندگی کوتاه سی‌ویک‌ساله.

اندوه فرم شبه‌دایره‌ای

جولایی شخصیت‌هایی که وامدار واقعیت هستند و در روزهای آخر حکومت آشفتهٔ قاجار زندگی می‌کنند را به شکل کاراکترهایی داستانی درآورده و به خواننده می‌شناساند. برای مثال، تصویری که از ملک‌الشعرای بهار می‌شناسیم، یک شاعر آزادی‌خواه مرتب است و اشعار مشهورش را هم که حتماً زمزمه می‌کنیم و خلاصه، در ذهنمان به او جلوه‌ای قهرمانی می‌دهیم. اما ملک‌الشعرای توی کتاب، یک آدم واقعی است با دغدغه‌های خودش. زندگی‌اش را دوست دارد، به همسرش عشق می‌ورزد، نگران تعطیل شدن روزنامه‌اش است، عرق می‌ریزد، غذا می‌خورد، کار می‌کند، بی‌خواب می‌شود، و اضطراب کشته شدن عشقی راحتش نمی‌گذارد. لمس کردن احساسات معمولی انسانی و همذات‌پنداری با کاراکترهایی که برایمان یک اسم بزرگ بوده‌اند و حالا از طریق دوربین جولایی، این‌قدر به آن‌ها نزدیک شده‌ایم، از ویژگی‌های جذاب داستان است؛ داستانی که صد و هفتاد صفحه به طول می‌انجامد تا دوباره با رعایت فرم شبه‌دایره‌ای خود، برسد به واقعیت تلخ ترور عشقی و مردن او و پیراهن سرخش و گلوله‌های توی تنش؛ اما مهارت نویسندگی جولایی و آوردن داستان در داستان و غرق کردن مخاطب در خرده‌روایت‌های دیگر، حواس آدم را تاحدی از آنچه بالاخره مسلم است اتفاق بیفتد، پرت می‌کند.

در حسرت چندصدایی

اگرچه تقسیم کردن روایت بین شخصیت‌های مختلف در جهت بررسی بی‌قضاوت یک واقعیت تاریخی، انتخاب بسیار خوب و مناسبی است اما اگر این شخصیت‌ها، هرکدام صدای خود را نیز داشتند و از طریق خلق لحن ویژه برای آن‌ها، امکانش بود که صدای آن‌ها را هم بشنویم و به جریان سیال و آشفتهٔ ذهنی‌شان ورود کنیم، کتاب جذاب‌تر می‌شد، اما وجود یک دانای کل ثابت در تمام اثر و همچنین گفتگوهایی که کم بوده و بین زبان معیار و محاوره نیز سرگردانند، احساس نزدیک شدن به صدای ذهنی شخصیت‌ها را کمرنگ می‌کند و خواننده را در فاصله‌ای نسبتاً نزدیک به آن‌ها، جوری که هم قابل‌لمس باشند و هم نباشند، نگه می‌دارد. با این‌وجود، یک ویژگی برجسته در امر شخصیت‌پردازی «ماه غمگین، ماه سرخ»، دوری رضا جولایی از خلق تیپ‌های کلیشه‌ای و پیش‌ساخته است. او کوشیده مسئلهٔ خاکستری دیدن آدم‌ها و جنبهٔ انسانی آن‌ها را بدون این‌که آن‌ها را به فریم‌های آمادهٔ قهرمان یا ضدقهرمان جا بدهد را در کتابش رعایت کند، و باوجودی که جنبهٔ تاریخی کتاب به وجه داستانی آن می‌چربد اما می‌توان گفت جولایی در این زمینه، نسبتاً موفق عمل کرده است.