دمیان و تفسیر دمیان

بر اساس یک داستان تقریباً واقعی

معمولاً هر کتابی که برندهٔ جایزهٔ نوبل یا پولیتزر شده باشد، از دیدگاه جدیدی نسبت به زندگی پرده برمی‌دارد که هیئت داوریِ این جشنواره‌ها، آن را لایق دریافت این جایزه می‌دانند. رمان «دمیان»، بزرگترین اثر «هرمان هسه» هم از همین دسته کتاب‌ها است؛ این نویسنده و نقاش آلمانی-سوییسی از فراز و نشیبی که در دوران نوجوانی تجربه کرده، و به‌علاوهٔ آن با فنّ به‌خصوصِ نگارشی و قلم گیرایش، داستانی را وام می‌گیرد که در دل خود عرفان و فلسفه را می‌پروراند.

در کودکی، پدر هسه مدیر انتشارات مبلغین مذهبیِ مسیحی بود و پدربزرگش نیز کتاب‌فروشی داشت؛ هرمان از همین کتاب‌ها خواندن را آغاز کرد اما روحیهٔ شکننده‌ای که از کودکی به‌همراه داشت، در دبیرستان مانع از پیشرفت او شد. درواقع هسه بنیان داستانش را از زندگی و تجریبات حقیقی‌اش برداشت کرده و شخصیت‌ها نیز به حقیقت بسیار نزدیک‌اند؛ به‌شکلی که هر شخصیت به شیوه‌ای ادبی پرداخته شده و بازتعریفی از درونیاتِ واقعی است.

در کتاب «دمیان» داستان کودکی به نام «امیل» را می‌خوانیم که هیچ درکی از اتمسفرِ جاری در فضای بیرون از خانه و به‌طور کلی از جامعه ندارد؛ او تنها والدین و خواهرانش را دیده و با حضور در مدرسه، به مشکلات جدی برمی‌خورد.

نویسنده در زندگی حقیقی‌اش در دوران دبیرستان از مدرسه فرار می‌کند و این تضاد رفتاری، خودش را بیشتر از همه آزار می‌دهد؛ هرمان دچار افسردگی شدیدی می‌شود و پدر و مادرش به‌جای پزشک، او را تحت نظارت یک جن‌گیر می‌گذارند! همین عقاید خرافی کار هرمان را به یک خودکشی ناموفق هم می‌کشاند و برای یک سال در بیمارستان بستری می‌شود.

باتوجه به المان‎های به‌کار رفته، ژانر کتاب را می‌توانیم رئالیسم جادویی‌ای بدانیم که در اوایل داستان با وحشت و در اواخر با معما خود را تلفیق کرده است؛ سبک نوشتاری کتاب «رمان تربیتی» نیز نامیده می‌شود که مثل اشعار اندرزدهندهٔ کلاسیکِ ما، پروسه‌ای از رشد شخصیتی و بلوغ فکری را شامل می‌شود؛ همان‌طور که خودِ هسه می‌گوید:

«پرنده راهش را به بیرون از تخم باز می‌کند؛ تخم پرنده مانند جهان است و تولد واقعی از آن کسی است که ابتدا جهان خود را فرو بپاشد»

تا شکست پوسته‌ها

زبان نوشتاری کتاب زبانی فخیم است که باتوجه به تغییر ساختار و ساحت‌های زبان در چند دههٔ اخیر، خصوصا در ایران، حداقل کار را برای مترجمین فارسی‌زبان چالش برانگیزتر می‌کند؛ اما ترجمهٔ «رضا نجفی» برای نشر افق با تبحر خاصی کلمات را با حفظ امانت و ظرافت در ترکیب ساختاری و معنایی عبارات، مستقیماً از زبان آلمانی به فارسی برمی‌گرداند و حتی بسیاری از واژه‌های کم‌کاربرد قدیمی را زنده می‌کند، که تا قبل از آن درمورد «دمیان» بی‌سابقه بوده است؛ نجفی حتی پا را فراتر می‌گذارد و نزدیک به یک سوم کتاب را به فصلی جداگانه به نام «تفسیر دمیان» اختصاص می‌دهد که حاصل سال‌ها شناخت نسبت به هسه و برداشت از آثار او است.

هرمان هسه از کودکی تحت‌تاثیر آموزشی که والدینش در هندوستان می‌دادند، با فلسفه و عرفان هندو آشنا بود و شاید این تنها نکتهٔ مثبتی بود که از آن‌ها برایش به ارث مانده بود! او در بیمارستان به ریکاوری پرداخت و از این فرصت برای نقاشی و کسب آرامش استفاده کرد. به همین ترتیب در داستان، امیل را گرفتار اذیت‌های یکی از هم‌کلاسی‎هایش می‌بینیم. نویسنده، منجی خود را که چیزی به‌جز هنر و مدیتیشن در طبیعت نبود، به‌صورت پسرکی به نام «دمیان» معرفی می‌کند. دمیان با نجات دادنِ امیل از دست آزارِ یکی از هم‌کلاسی‌هایش و با شخصیتِ خاصی که دارد، امیل را مجذوب خود می‌کند. امیل هواخواه دمیان می‌شود و همراهیِ او را نوعی از عرفان می‌داند. خودِ هسه، شاید نه به زبان، اما به رفتار به‌نوعی از پیروان مکتب طبیعت‌گرایی بوده است؛ او تنها مأمن و دوستش در تنهایی دنیا را طبیعت می‌دانسته و اگر در ادبیات به این مکتب نپیوسته، اما با اعماق وجودش نزدیکی به طبیعت را حس می‌کرده است.