گربه روی شیروانی داغ

سقوط آزاد از ارتفاع یک شیروانی

«گربه روی شیروانی داغ» عنوان نمایشنامه‌ای از «تنسی ویلیامز»، نمایشنامه‌نویس آمریکایی است که از چهره‌های برجستهٔ ادبیات معاصر آمریکا به‌شمار می‌آید. از آثار ویلیامز اقتباس‌های سینمایی زیادی انجام شده است و شاید خیلی از مخاطبین ندانند که فیلم‌هایی مانند «اتوبوسی به نام هوس»، «باغ‌وحش شیشه‌ای»، «شب ایگوانا»، «ناگهان تابستان گذشته» و… در اصل نمایشنامه بوده و  بعد به شکل فیلمنامه مورد اقتباس قرار گرفته و روی پردهٔ سینما رفته‌اند.

«گربه روی شیروانی داغ» نیز یکی از همین آثار است. این نمایشنامه اولین‌بار در سال ۱۹۵۵ منتشر شده و ضمن به ارمغان آوردن جایزهٔ «پولیتزر» ادبی برای ویلیامز، دو اقتباس سینمایی از آن نیز به‌ترتیب در سال‌های ۱۹۵۸ و ۱۹۸۴ انجام شده است که نسخهٔ قدیمی‌تر با بازی «پل نیومن» و «الیزابت تیلور»، نسخهٔ مشهورتر آن است؛ نسخه‌ای که عکس پل نیومن در سکانسی از آن را می‌توان روی جلد نسخهٔ ترجمه‌شدهٔ این کتاب به فارسی نیز مشاهده کرد. ترجمهٔ فارسی این نمایشنامه، توسط «پرویز ارشد» انجام شده و انتشارات «مروارید» آن را منتشر کرده است.

یک تولد و چند اتفاق

نمایشنامه برشی از زندگی یک خانوادهٔ جنوبی و ثروتمند آمریکایی را نشان می‌دهد که  شغل اصلی و موروثی‌شان، کشت و زراعت پنبه است. به مناسبت جشن تولد پدربزرگ (که Big Daddy یا بابابزرگ خوانده می‌شود)، همهٔ خانواده در خانهٔ ویلایی او واقع در مزرعه‌اش دور هم جمع شده‌اند. مسئلهٔ بیماری کشندهٔ پدربزرگ از یک‌طرف و سایر اختلافات و بحران‌های کوچک و بزرگ خانوادگی مثل تقسیم ارث و میراث، بچه‌دار نشدن پسر کوچک‌تر خانواده و مسئلهٔ دائم‌الخمر بودن او و غیره از طرف دیگر، بستر اصلی رخ دادن کنش‌های نمایشنامه را فراهم آورده‌اند. به‌عبارتی، می‌توان گفت در واقع گربه روی شیروانی داغ بیشتر  یک اثر کنش‌محور است تا رویدادمحور، و اتفاقات مهمی که این کنش‌ها را رقم می‌زنند از قبل رخ داده‌اند، و حال در شب تولد، این گفتگوها و برخوردهای مختلف آدم‌ها با مسائلی که مطرح می‌شود هستند که روایت آن را پیش می‌برند؛ روایتی که تنها در طی چندساعت از شب تولد اتفاق می‌افتد و صدوچهل‌وسه صفحه به طول می‌انجامد.

دشواری خروج از تیپ‌های آشنا

 شخصیت‌های اصلی (شامل پدر و مادر، دو پسر و دو عروس) هرکدام نقاط‌ضعف و قوت خود را دارند. شخصیت‌پردازی آن‌ها بیشتر زمینه‌ای تخت و قابل پیش‌بینی دارد، اما نمی‌توان آن‌ها را تیپ‌هایی سطحی و تکراری و دم‌دستی به حساب آورد. این کاراکترها همگی بسیار شبیه به نسخه‌ای از آدم‌ها هستند که در زندگی واقعی می‌بینیم. هرکدام رازهایی دارند، حس‌هایی منفی در وجودشان است، و همگی به‌نوعی در مقطعی از زندگی، نقاب زدن و پنهان کردن خود واقعی در هاله‌ای از تظاهر را به زیستن در حقیقت و شفافیت، ترجیح داده‌اند. زن‌های ماجرا اغلب تیپی وابسته و متکی به مردان دارند و از پسِ تیپ عاشق‌پیشه یا محافظه‌کارشان، می‌توان علت این وابستگی را در آن‌ها مشاهده کرد. مردها هم معمولاً تیپ‌هایی سنتی هستند که معنای زندگی را در کار و فرزندآوری می‌بینند و هر زمان که خواسته‌اند از این قالب از پیش ساختهٔ موروثی فرار کنند، به مشکل خورده‌اند و خود واقعی‌شان را پنهان کرده‌اند.

در محاصرهٔ چند پرسش

از میان گفتگوها و جدل‌هایی که بین این شخصیت‌ها ایجاد می‌شود و دیالوگ‌هایی که رد و بدل می‌کنند، تنگنایی به‌وجود می‌آید، تنگنایی که قرار گرفتن در آن نفس‌گیر است و به‌عبارتی، اسم نمایشنامه هم یک جنبهٔ نمادین از چنین شرایطی را در دل خود دارد؛ اینکه تقلا کنی به هر قیمتی که شده، روی سطحی که دارد پاهایت را می‌سوزاند و آزارت می‌دهد باقی بمانی و راه بروی، اما جا نزنی و دست از ادامه دادن نکشی و نگذاری دیگران ضعف و تسلیم شدنت را ببینند.
در میان این تنگنایی که هر یک از شخصیت‌ها را به‌نوعی درگیر خودش کرده، پرسش‌هایی مهم مطرح می‌شود، پرسش‌هایی که باید دید آیا می‌شود با گفتگو، از دستشان خلاصی پیدا کرد یا قرار است شخصیت‌ها مدام در این موقعیت تنگ محاصره شده باقی بمانند و مدام همدیگر را سوال و جواب کنند و پرسش‌هایشان -که حالا دیگر تبدیل به پرسش‌های توی سر مخاطبین هم شده‌اند- بالاخره به جواب روشنی برسد یا خیر؟ برای اینکه ببینید شیوهٔ پاسخ‌گویی تنسی ویلیامز به سوالات توی سرتان چگونه است، نمایشنامه را بخوانید.