سر زنگ انشاء و تاریخ

روزگار سخت عنوان جدیدترین رمان ماریو بارگاس یوسا، نویسندهٔ پرویی است که در سال ۲۰۱۹ منتشر شده و نشر برج با دریافت حق انحصاری پخش آن، نسخهٔ فارسی آن را حتی زودتر از ترجمهٔ انگلیسی، به بازار آورده و سعید متین ترجمهٔ کتاب را مستقیماً از روی نسخهٔ اسپانیایی انجام داده است. این رمان جایزهٔ فرانسیسکو اومبرال را برای بهترین رمان اسپانیایی سال، دریافت کرده است و دستاوردی است از ۸۵ سالگی یوسا؛ نویسنده‌ای که هرگز دست از کوشش و تحقیق و نوشتن دیوانه‌وار، برنمی‌دارد و این کتابش هم، مثل همیشه هم کلاس تاریخ است و هم کلاس نویسندگی.

این میوه‌های انقلابی!

در ادامهٔ پرداختن به جنگ‌ها و شکافتن دیکتاتوری‌های کشورهای امریکای لاتین این‌بار یوسا سراغ گواتمالا رفته. اگر در کتاب‌هایی مثل سور بُز، یوسا سقوط یک دیکتاتوری را قصه می‌کند، در روزگار سخت او سقوط یک حکومت مدرن و نوپا که رویای استقلال و بهبودی اوضاع دارد را برایمان تعریف می‌کند. اگر بخواهم خیلی خلاصه ماجرا را تعریف کنم، شاید بهتر باشد بگویم همه‌چیز از موز شروع می‌شود! مهم‌ترین میوهٔ صادراتی گواتمالا، که به موجب تولید آن و سایر میوه‌های استوایی، کمپانی آمریکایی «یونایتدفروت» در این کشور تاسیس نمایندگی می‌کند. کمپانی‌ای که برای منافع کشاورزی‌اش زمین‌ها را تصاحب و نابود می‌کند، مالیات نمی‌دهد، و خلاصه هیچ سودی هم از فرآیند صادرات به دولت نمی‌رساند! خاکوبو آربنس رئیس‌جمهور وقت که در زمینهٔ اصلاحات ارزی و گرفتن مالیات جهت بهبود اوضاع مردم و پیشرفت کشور، در حال انجام اقداماتی است که به مذاق امریکایی‌ها خوش نمی‌آید، با تهمت وارد کردن کمونیسم به کشورش روبه‌رو می‌شود. درنتیجهٔ این تهمت و خلاصه با همکاری و جرقهٔ امریکا، دولت او سقوط می‌کند. سپس کاستیو آرماس روی کار می‌آید؛ رئیس‌جمهور بعدی، و کسی که داستان روزگار سخت، از روزهای حوالی ترور او آغاز می‌شود…

روزگار سخت و زمان‌پریشی جذاب

تقریبا هشتاد صفحهٔ اول کتاب، شرح وقایع سیاسی‌تاریخی است و پر از اسم و علت است و قصهٔ آن‌چنانی ندارد. در نتیجه ممکن است همراه شدن با آن سخت به‌نظر برسد (که طبیعی است و خاصیت یوساست!) اما باید خواند و عبور کرد چرا که بعد از آن قصه شروع می‌شود. روایت‌های غیرخطی به شیوهٔ همیشگی یوسا، به میان می‌آیند تا داستان را پیش ببرند. روایت‌های گوناگونی که داستان را از زاویهٔ رئیس سازمان امنیت گواتمالا، معشوقهٔ رئیس‌جمهور، خود او، فرستادهٔ دومینیکنی، سرباز مُردهٔ جنگ داخلی و غیره، پیش می‌برند. این روایت‌ها از نظر تقدم و تاخر زمانی از الگوی کلاسیک پیروی نمی‌کنند و مثل همیشه یوسا در زمان دست برده. مثلا در فصل A ممکن است رئیس‌جمهور ترور شده باشد و در فصل B همچنان در حال مسواک کردن دندان‌هایش باشد و در فصل C، هنوز حتی به قدرت هم نرسیده باشد.

سخت، دلچسب، و آشنا برای «یوسا» شناس‌ها!

کتاب مثل همیشه شخصیت‌پردازی خاکستری دارد و حتی در جاهایی با بحران‌های زندگی بزرگ‌ترین شکنجه‌گر که منفورترین انسان کشورش است نیز خواننده را همراه و همپا می‌کند. از نظر ساختاری، می‌شود گفت تقریبا به سور بز شبیه است. اتفاقا داستان علاوه بر داشتن شخصیت‌های مشترک، در جاهایی با سور بز همپوشانی هم دارد و بخشی از اتفاقات در دومینیکن می‌افتد؛ با این تفاوت که این‌بار مسائل مربوط به گواتمالا در نظر خواننده پررنگ می‌آیند و زاویه‌دید دیگر روی جمهوری دومینیکن و دیکتاتوری رئیس تروخیو زوم نمی‌کند؛ بلکه گواتمالا را فوکوس اصلی خود قرار می‌دهد. کتاب دارای دو بخش تحت‌عنوان قبل و بعد است. در بخش قبل، همان روایت‌های بریده‌بریده از ترور و جنگ داخلی را داریم که هربار، دانای کل به یکی از شخصیت‌ها می‌چسبد و نزدیکی او با حادثه را بررسی می‌کند. در بخش بعد، ناگهان خود یوسا به حرف می‌آید در حالی که به ملاقات یکی از شخصیت‌های واقعی و همچنان زندهٔ رمان رفته و با او مصاحبه می‌کند. این داستانک، پانوشت بلند، ضمیمه یا خلاصه هرچیزی که بشود اسمش را گذاشت، در انتهای رمان آمده و شاید بشود گفت حتی از بعضی جاهای خود داستان اصلی نیز کشش بیشتری دارد، چرا که نویسنده خودش دارد ماجرایی جذاب را تعریف می‌کند. روزگار سخت دقیقا مانند اسمش ممکن است از سخت‌ترین تجارب یوسایی شما باشد، اما در این سختی، شیرینی و احساس دلچسب آگاه شدن هم هست و بعد از پایان کتاب، خواننده دیگر می‌تواند با خیال راحت آن صفحات شلوغ اول را هم ورق بزند بی‌آنکه گیج و گنگ از خواندنشان برگردد. اگر سور بز را خوانده باشید روزگار سخت دلچسب‌تر خواهد بود. اگر هم تابه‌حال یوسا نخوانده‌اید که روزگار سخت، لقمه‌ای بزرگ و انتخابی نامناسب است.