بانویی از تاکنا

ماریو بارگاس یوسا و سِن تئاتر

بانویی از تاکنا عنوان یک نمایشنامه از ماریو وارگاس یوسا نویسنده و سیاستمدار پرویی است که در سال ۲۰۱۰ برندهٔ جایزهٔ نوبل ادبیات نیز شده است. اکثر آثار بلند او، از درون‌مایه‌ای سیاسی اجتماعی برخوردارند و او به نقد وضعیت کشورهای آمریکای لاتین که تحت‌سلطهٔ دیکتاتوری بوده‌اند بسیار پرداخته است و از ادبیات، به‌عنوان راهی برای مبارزه در مسیر آزادی و رساندن صدای ملتی به گوش جهان، استفاده کرده است. این نویسنده که علاوه بر قالب رمان و داستان کوتاه، در زمینهٔ نمایشنامه‌نویسی نیز طبع‌آزمایی کرده است، در سال ۱۹۹۰ کتابی با نام Three plays مشتمل بر سه نمایشنامه منتشر نموده، که بانویی از تاکنا با عنوان اصلی The young lady from tacna یکی از آن‌هاست. نشر نی در سال ۱۴۰۰، این اثر را با ترجمهٔ لیلا حسین رشیدی، به بازار کتاب ایران عرضه نموده است.

تشریح ناخودآگاه یک نویسنده

نمایشنامه، در دو پرده اتفاق می‌افتد و دارای ۹ شخصیت است که در راس همهٔ آن‌ها، پسری به نام بلیساریو قرار گرفته؛ نویسنده‌ای که قرار بوده وکیل بشود. او درحالی‌که پشت میزتحریر خود نشسته و مشغول طرح‌ریزی برای نوشتن یک داستان است، مدام گذشتهٔ خانواده‌اش را به یاد می‌آورد. در این یادآوری، زنی به نام «مامانی» (که در کتاب می‌خوانیم دقیقاً کیست و به خانوادهٔ بلیساریو چه ربطی داشته است) پررنگ‌تر از بقیه، در خاطر بلیساریو خودنمایی می‌کند. این زن که تا زمان زنده بودنش، بلیساریو را هم مثل نوهٔ خودش تروخشک می‌کرده، مهم‌تر از هرچیز، برای او داستان تعریف می‌کرده و به نوعی، قصه‌گوی کودکی‌های او بوده است. شاید برای همین است که کاراکتر او، در نظر بلیساریوی نویسنده، حالتی رازآلود دارد و نویسنده می‌کوشد در طی سفرش به گذشته، شخصیت مامانی و رازهای او را کنکاش کند و سپس با پیوند زدن واقعیت و تخیل و خلاقیت خودش به یکدیگر، یک داستان بیافریند؛ داستانی که اطرافیان و خانوادهٔ خودش همزمان شخصیت‌های اصلی آن هستند و هم نیستند، و به قول یوسا هنر داستان‌نویسی درواقع همان هنر دروغ‌پردازی است و اینکه بتوانی با الهام از یک حقیقت و ترکیب آن با خلاقیت خود، حقیقتی جدید و منحصربه‌فرد بیافرینی. بنابراین می‌توان گفت از یک جهت، شاید طیف خاص مخاطبین این نمایشنامه، نویسندگان باشند که با فضای ذهنی بلیساریو که ناخودآگاهش و آدم‌های توی آن در پس‌زمینه به تصویر کشیده می‌شوند، عمیق‌تر می‌توانند همذات‌پنداری کنند.

بدون جرح و تعدیل لطفا!

همچنین می‌توان از سویی، این نمایشنامه را نوعی خودزندگینامه هم به شمار آورد، چرا که یوسا در مقدمه عنوان می‌کند این نمایشنامه قرار بوده داستانی باشد دربارهٔ یکی از شخصیت‌های مهم کودکی‌اش؛ اما همان‌طور که در بالا هم دربارهٔ تلفیق واقعیت و تخیل اشاره کردیم، نمایشنامه بیش از آنکه بخواهد ادای دین به کسی یا چیزی یا برشی از یک زندگی باشد، دربارهٔ نوشتن، و روند تولد یک داستان از طریق تلفیق تجربه‌ها، واقعیت‌ها و تخیل است و آفریدن حقیقتی دیگر، یک حقیقت انحصاری و به خصوص.

از لحاظ اجرایی‌پذیر بودن، این نمایشنامه کاری دشوار اما جذاب به حساب می‌آید چرا که یوسا در این اثر هم مثل آثار بلند خود، در زمینهٔ ایجاد روایت غیرخطی و مسئلهٔ جابه‌جایی زاویه‌دید، باز هم خلاق عمل کرده و تن به کلیشه‌ها نداده است. بنابراین اگر سن نمایش را به منزلهٔ ناخودآگاه بلیساریو در نظر بگیریم که زمان در آن به شکل یک دایره وجود دارد، می‌بینیم که در آن همزمان زمان‌های مختلف و اتفاقات مختلفی در جریان هستند و زاویه‌دید مدام در حال تغییر است و صحنه، همزمان میزبان پیری و جوانی برخی از شخصیت‌هاست. همین هاست که اجرایی‌پذیر بودن نمایشنامه را نیازمند خلاقیت بالای تیم کارگردانی می‌داند که بتوانند ایده‌های جذاب یوسا را بدون کوچکترین جرحی، روی صحنه ببرند. اما مهم‌تر از هر چیز شاید همان تصویر ذهنی‌ای باشد که خواننده با خواندن نمایشنامه در ذهنش می‌سازد؛ تصویری که ممکن است از هر اجرایی روی بهترین سن‌ها، خصوصی‌تر و جذاب‌تر باشد؛ و باید گفت که یوسا و جملاتش که لیلا حسین رشیدی آن‌ها را به روان‌ترین شکل ممکن ترجمه و به فارسی منتقل کرده، مثل همیشه این قابلیت را دارند که برای خواننده، تصاویر ذهنی منحصر به فرد و جذابی بسازند. به همین خاطر است که خواندن این نمایشنامهٔ جذاب، توصیه می‌شود.