یکی از منابع مهم و باارزش در مطالعهٔ تاریخ، کتاب‌های خاطراتی هستند که به‌قلم شخصیت‌های سیاسی، نظامی، و فرهنگی نوشته شده‌اند و از آن‌جایی که این افراد در روزگاری، مسئولیت‌های گوناگونی را برعهده داشته‌اند خاطرات آن‌ها می‌تواند ما را به پشت‌صحنهٔ رویدادهای گذشتهٔ ببرد و اطلاعاتی در اختیار ما قرار دهد که هیچگاه از وجودشان آگاهی نداشتیم. البته همهٔ کتاب‌های خاطرات دارای این ویژگی نیستند اما می‌توان گفت که یکایک آن‌ها از مطالب خواندنی و ارزشمندی برخوردارند. ایران ما به‌خاطر وجود تاریخ پربارش، از شخصیت‌های زیادی در حوزه‌های مختلف برخوردار بوده است. یکی از این شخصیت‌ها، دکتر علی‌اکبر سیاسی نام دارد که در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ وزیر فرهنگ و رییس دانشگاه تهران بود. دکتر سیاسی خاطرات خودش را در کتابی به‌نام «یک زندگی سیاسی» گرد آورده که توسط انتشارت ثالث چاپ و منتشر شده است.

نگاهی به کتاب یک زندگی سیاسی

کتاب یک خاطرهٔ سیاسی شامل چهارده بخش است که در هر بخش، دکتر سیاسی به گوشه‌ای از زندگی و زمانه‌اش می‌پردازد. او می‌گوید که بنا به توصیه و اصرار دوستان و بستگان نزدیکش، خاطرات خود را به‌چاپ رسانده است و خودش در نظر نداشته تا نوشته‌هایش را به چاپخانه بسپارد. صفحات نخست خاطرات سیاسی به دوران کودکی و نوجوانی‌اش اختصاص دارد، اینکه مدرسه نسبت به مکتب‌خانه از چه مزیت‌های بهتر و بیشتری برخوردار بود و او چگونه برای رفتن به مدرسه اشک می‌ریخت و همواره در دوران تحصیلش شاگرد اول یا دوم بوده است. علی‌اکبر در دههٔ ۱۲۹۰ پس از قبولی در آزمون اعزام محصل، به‌همراه گروهی دیگر راهی فرانسه می‌شود و در این سفر است که نام خانوادگی سیاسی توسط شخصی که دبیر فرانسهٔ مدرسهٔ دارالفنون بود برای او برگزیده می‌شود. سیاسی پس از اخذ مدرک لیسانس، به‌علت آغاز جنگ جهانی اول به ایران باز می‌گردد و در مدرسهٔ دارالفنون به تدریس تاریخ، فلسفه، علوم طبیعی، و زبان فرانسه مشغول می‌شود و ماهی چهل‌تومان هم حقوق می‌گیرد. چند سال که می‌گذرد علی‌اکبر دوباره به فرانسه می‌رود و موفق به دریافت مدرک دکتری می‌گردد. دکتر سیاسی در سال ۱۳۲۱ وزارت فرهنگ را در کابینهٔ احمد قوام برعهده می‌گیرد و در این سمت است که او موفق می‌شود تا دانشگاه تهران را از وزارت فرهنگ مستقل کند که این یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین کارهای او در دوران زندگی‌اش به‌شمار می‌رود. اقدام دیگری که سیاسی این‌بار در دولت علی سهیلی و باز در وقام وزارت فرهنگ انجام می‌دهد تنظیم و ارائهٔ پیشنهادی برای آموزش اجباری و مجانی همگانی بود که در آن زمان گامی مهم در بهبود و پیشرفت وضعیت سواد در ایران محسبوب می‌شد. دوران درخشان کاری علی‌اکبر سیاسی در زمان ریاست چندین‌سالهٔ او بر دانشگاه تهران بود که در این مدت توانست دست به اقدام شایسته و ارزشمندی برای این دانشگاه بزند مانند: احداث خوابگاه دانشجویی در امیرآباد تهران و تاسیس انتشارات دانشگاه. دکتر سیاسی در خاطرات مربوط به دوران ریاستش بر دانشگاه، به رویداهای مهمی که در این نهاد آموزشی رخ داده است نیز اشاره می‌کند نظیر: ترور نافرجام محمدرضاشاه پهلوی در بهمن ۱۳۲۷ که به سرکوب حزب توده می‌انجامد یا واقعهٔ ۱۶ آذر ۱۳۳۲ که در پی آن سه دانشجو کشته می‌شوند و پس از انقلاب ۵۷ این روز به‌عنوان روز دانشجو نامیده می‌شود.

جملاتی از کتاب «یک زندگی سیاسی»

شخصیت هیچ‌کس در طول زمان یک‌سان باقی نمی‌ماند، بلکه پیوسته در تغییر و تحول است. چگونگی این تغییر و تحول بستگی دارد به خصوصیات محیطی که شخص در آن به‌سر می‌برد، نوع تعلیم و تربیتی که می‌بیند، افکار و عفاید و عادات و احساسات و عواطفی که در جریان زندگی پیدا می‌کند و از آن او می‌شوند.

***

یکی از دو رسالهٔ من کتاب «ایران در تماس با مغرب زمین» سر و صدایی که انتظارش را نداشتم به‌راه انداخت. چندین مجلهٔ فرانسوی و انگلیسی آن را مورد انتقاد قرار دادند و آکادمی فرانسه آن را شایستهٔ یکی از جوایز خود دانست. چند مجلهٔ انگلیسی در عین تصدیق به این‌که کار تحقیقی قابل‌توجهی صورت گرفته، دربارهٔ سیاست جابرانهٔ انگلیس در ایران که در کتاب به تفصیل مورد بحث قرار گرفته بود تردید روا داشتند و اظهارنظری را که دربارهٔ آن سیاست شده بود مبالغه‌آمیز پنداشته و کاملا بی‌طرفانه‌اش نمی‌دانستند. البته از منتقدان انگلیسی جز این هم انتظار نمی‌رفت.