دست‌های آلوده

نمایشنامه «دست‌های آلوده» درسال ۱۹۴۸ میلادی توسط ژان پل سارتر، اگزیستانسیالیست معروف که رمان «تهوع» و نمایشنامه «مگس‌ها» را پیش از آن منتشر کرده بود، چاپ شد و در آوریل همان سال برای اولین بار در پاریس به نمایش درآمد. این نمایشنامه در ۱۳۳۱ شمسی توسط جلال آل احمد به فارسی برگردانده شد و در بازه ۲۵-۱۸ اسفند ۱۳۳۵ در تئاتر تهران برای نخستین بار بر روی صحنه رفت.

نمایشنامه‌ای در ۷ مجلس (پرده) که به جز پرده اول و هفتم باقی مجالس به صورت فلش بک توسط نقش اول نقل می‌شود، وقایع نمایش در سرزمینی واقعی_مجازی به نام ایل لیر رخ می‌دهد.

دیالوگ‌های عمیق با وجود متنی روان و ارائه تصویری تقریبا واضح از فعالیت‌های تشکیلاتی حزب کمونیست در اواسط قرن بیستم علی الخصوص هم زمان با جنگ جهانی دوم از ویژگی‌های بارز این نمایشنامه هست.

روایت پسری بیست و یک ساله که در خانواده‌ای بورژوایی تربیت شده، تحصیلات دارد و متاهل است ولی مدام در کلنجار با درون خود است که خود را به خود ثابت کند. به حزب کمونیست پیوسته ولی اعضای حزب او را از خودشان نمی‌دانند، با او همدلی ندارند، زیرا او را از طبقه متفاوت با طبقه خود می‌دانند. او را با صفاتی چون آنارشیست، هرج و مرج طلب و… می‌آزارند و او در تلاش برای زدودن برچسب‌هایی است که به اوزده‌اند.

هوگو با اسم سازمانی راسکلنیکف که خواننده با دیدن اسم سازمانی‌اش بی‌درنگ به یاد قهرمان کتاب جنایات و مکافات نوشته فئودور داستایوفسکی می‌افتد و خلقیات و درگیری‌های درونی او را به ذهن متبادر می‌سازد، از نشستن پشت ماشین تحریر و روزنامه نگاری برای حزب به ملال آمده و حاضر است برای اثبات جنم و عرضه‌اش هم به خود و هم به رفقا به عملیات میدانی برود.

در مسیر شناخت

بوی اختلاف میان اعضای حزب بلند شده است، میان رده‌ها خواستار حفظ خط مشی فعلی گروه و عالی رتبه‌ها به فکر انعطاف و سازگاری بیشتر افتاده‌اند. جنگ به نیمه رسیده است و صبحت از توافق میان احزاب و فعالین منطقه ایل لیر شنیده می‌شود.

نمایش در حول یک دستور مخفی سازمانی برای حذف یکی از اعضای بلند پایه حزب به نام ادره  پیش می‌رود، کسی که قصد جدی و قطعی برای مصالحهٔ با «فاشیست‌ها و پانتاگون» دو گروهی که ضوابط و مرام نامه‌هایی کاملا متفاوت با حزب پرولتاریایی آن‌ها دارد و این تصمیم به کام سایرافراد حزب خوش نیامده است.

فرصت برای عرض اندام هوگو مناسب است و او با حمایت اولگا تنها دوست درون حزبی‌اش خود را برای انجام این مهم پیشنهاد می‌دهد.

در قسمت میانی نمایش نامه هوگو با تلاطماتی که شاید نتوان به آن دو قطبی تصمیم درست – تصمیم نادرست نام داد و بهتر است به عدم ثبات شخصیت اشاره شود، درگیر است. چندی است به همراه همسرش ژسیکا به عنوان منشی در عمارت ادره مشغول به فعالیت است. ادره را مردی مدیر، مدبر و قاطع یافته است و با وجود موقعیت‌های مناسب دچار تزلزل شده و کار را تمام نکرده است. عدم قطعیت اصلی بنیادی در شخصیت پردازی افراد حزب است، عقایدشان علی رغم آنچه دوست دارند نمود داشته باشد، قاطع و استوار نیست هر چند هوگو در انتهای نمایش به ثبات رسیده است: «من در عقیده خودم تنهای تنها هستم

، اما عقیده‌ام را تغییر نخواهم داد» ولی تنها شخص با پایداری شخصیتی بالا بدون شک ژسیکا است. زنی ۱۹ ساله که به هیچ حزب و تشکلی تعلق ندارد، سرخوش است و در خنده به شدت ثابت قدم است به دلیل عدم وابستگی جناحی جدی گرفته نمی‌شود، درگیر مطالعات سیاسی و بحث‌های پیرامونی‌اش نیست، ولی بینش درخوری دارد و با دیالوگ‌های شگفت خوانندگان را غافل گیر می‌کند:

ژسیکا: چرا ممکن نیست؟ برای این که او همان فکرهای تو را ندارد؟

هوگو: اگر اینطور بپسندی، برای این که اون همان فکرهای من را ندارد.

ژسیکا: و کسانی که فکرهای شما را ندارند باید کشت؟

هوگو: گاهی اوقات

ژسیکا: ولی تو چرا فکرهای لویی و اولگا را انتخاب کردی؟

هوگو: برای این که فکرهایی واقعی بودند

ژسیکا: ولی هوگو، فرض کن که سال گذشته به جای آن‌ها با ادره آشنا شده بودی آنوقت فکرهای او بودند که به نظرت واقعی می‌رسیدند.

ژسیکا وارسته‌ای در میان وابسته هاست که از هر تیری رهاست و با دیالوگ‌های پر کشش بار میانی نمایشنامه را به دوش می‌کشد و گاه متن را با طنزی ملایم همراه می‌کند و خواننده را به قسمت نهایی می‌کشاند، آن جا که حزب پس از عبور از سیاست‌های قبلی خود و پرده برداری از رویکرد جدید افرادش به تحقیق و شور می‌نشیند که آیا هوگو «علاج پذیر» است؟ و برای حزب کارایی دارد.