پادشاهان معمولا به جنگ و کشورگشایی و ظلم و ستم معروفند و کمتر پادشاهی را می‌توان یافت که در میان مردم خود خوش‌نام و محبوب باشد. اما در مورد مارکوس اورلیوس، نویسنده کتاب تاملات، این قضیه فرق می‌کند. او پادشاهی بود که بیشتر از حکومت و قدرت دلباخته فلسفه بود و دوست داشت فیلسوف شود. این فیلسوف خوش‌نام، افکار و اندیشه‌های خود را در کتاب تاملات بیان کرده است.

موضوع کتاب تاملات

مارکوس اورلیوس کتاب تاملات را بین سال‌های ۱۶۱ تا ۱۸۰ میلادی نوشته است. او برای ارتقاء کیفیت زندگی خود اندیشه‌ها و تفکراتی داشته است که آن‌ها را در این کتاب شرح داده است. علاوه بر این که نویسنده تاملات یک پادشاه است نکته هیجان‌انگیز دیگری نیز در مورد این کتاب وجود دارد و آن این است که اورلیوس اکثر بخش‌های کتاب تاملات را در زمان جنگ نوشته است. او روزها در حال نبرد و کارزار با دشمن بود و شب‌ها در نوشته‌های خود با دشمن همدردی می‌کرد.

کتاب تاملات ۱۲ فصل دارد و در آن بخش‌های مختلف زندگی مارکوس اورلیوس روایت شده است. او هیچ کدام از فصل‌های این کتاب را برای کسی و خطاب به کسی ننوشته است، بلکه مخاطب تمام فصل‌های کتاب، خود اوست. این کتاب بر اساس تفکرات رواقی او نوشته شده است و دارای لحنی بسیار ساده و قابل فهم است. عقل و اندیشه والای اورلیوس زمانی بر شما آشکار می‌شود که می‌بینید او در این کتاب به هیچ عنوان از جایگاه یک پادشاه سخن نگفته است و خود را انسانی معمولی مانند بقیه می‌داند.

موضوع کلی این کتاب در باب قضاوت و نظارت انسان بر اعمال و رفتار خود است. او در این کتاب تاکید دارد که انسان باید خود را جزئی از عالم و جهان بداند و مسئولیت رفتارهای خود را به عهده بگیرد. در اعمال و رفتارهای خود بیاندیشد و از تاثیر اعمال خود بر جهان آگاه باشد. اورلیوس معتقد بود که تنها راه سعادت انسان تابعیت او از قوانین طبیعت و دوری از هوا و هوس است. او راه رسیدن به آرامش روح را دوری از شهوت‌پرستی می‌دانست.

اورلیوس پادشاه یا فیلسوف؟!

مارکوس اورلیوس از پادشاهان خوش‌نام رومی است که در سال ۱۲۱ میلادی متولد شد. او از پیروان فلسفه رواقی بود و جزو ۵ پادشاه درست‌کار و عادل جهان است. او از کودکی دلباخته فلسفه و فیلسوف معروف، افلاطون بود و همواره راستی و درستی را بر حکومت و پادشاهی‌ترجیح می‌داد. او در ۱۸ سالگی ناچار شد به عنوان جانشین عمویش پادشاه شود. فیلسوفی که بر تخت پادشاهی نشست و دیگر مجالی برای خلوت و اندیشه‌های فیلسوفانه برای نوشتن کتابش نداشت.

جنگی با آلمان‌های بربر در گرفت و او که فرماندهی جنگ را بر عهده داشت روزها با دشمن جنگید و شب‌ها در خلوت کتابش را نوشت. تاریخ نویس بزرگ «ویل دورانت» در مورد اورلیوس می‌نویسد:

«می‌توان او را دید که پس از نبردی سخت در روز، شب‌هنگام در اردوگاه سربازان در نزدیکی یکی از آبریزهای فرعی دانوب، در حالی‌که مقابل چادر خود آتش بزرگی برپا کرده است؛ درباره عمل و تصورات خود در آن روز می‌نویسد»

اورلیوس از پیروان فلسفه رواقی بود. در این فلسفه تبعیت از امیال انسانی مذموم است و تسلیم نبودن در هر واقعه‌ای عامل سخت شدن زندگی و رنج و اندوه قلمداد می‌شود. عقاید خاصی که او داشت سبب تنهایی او شده‌بود و از این رو او افکارش را یادداشت می‌کرد. هدف او از نوشتن افکار و یادداشت‌های شبانه تنها رشد و یادگیری خود بود و او قصد نداشت نوشته‌هایش را منتشر کند. یادداشت‌هایش به او کمک می‌کرد که زندگی آرامی داشته باشد و به آرامش درون و رضایت از زندگی برسد.

فلسفه رواقی چیست؟

از آن جایی که تمام بخشهای کتاب تاملات بر اساس افکار فلسفی اورلیوس نوشته شده است، خوب است بیشتر با فلسفه‌ای که او از آن پیروی می‌کرد آشنا شوید. فلسفه رواقی یکی از انواع مکاتب فلسفی است و علت آن که رواقی نامیده می‌شود این است که موسس این فلسفه «زنون رواقی» کلاس‌های خود را در یکی از رواق‌های آتن برگزار می‌کرد. این مکتب در قرن دوم میلادی به اوج رسید و بر اساس «ارغنون ارسطو» پایه‌گذاری شد.

رواقیون اعتقاد داشتند که هر چیزی که مادی است حقیقت دارد. آن‌ها فضیلت را تنها «اراده خوب» می‌دانستند و اراده خوب را اراده‌ای می‌دانستند که نسبت به حوادث بیرون تاثیرناپذیر باشد. پیروان زنون معتقد بودند که تنها راه آزادی بشر اراده نیرومند و تاثیر ناپذیر است و اراده‌ای که علاوه بر این ویژگی‌ها موافق طبیعت نیز باشد باعث استقلال و ثبات ذات بشر خواهد شد.

در فلسفه رواقی فاعل خداست اما انسان و خدا از هم جدا انگاشته نمی‌شوند. جالب است بدانید در مکتب رواقی نیز مانند اسلام، انسان عالم صغیر و جهان عالم کبیر است. در این مکتب جهان به عنوان حکومتی واحد در نظر گرفته می‌شود و انسان شهروندی جهانی است که باید قوانین اجتماعی را رعایت کند و خود را با جهان و اتفاق‌هایش خواه خوشایند و خواه ناخوشایند وفق دهد.

گزیده‌ای از کتاب تاملات

صبحگاهان که از خواب برمیخیزی، با خود بگو: امروز با فضولی، ناسپاسی، گستاخی، بی‌وفایی، سوء نیت و خودخواهی روبرو خواهم شد، تمام این‌ها ناشی از آن است که خطاکاران نمی‌توانند خوب را از بد تمیز دهند.

کتاب تاملات در سال ۱۳۹۵ توسط انتشارات ققنوس باترجمه عرفان ثابتی منتشر و به بازار کتاب ایران وارد شده است.