میلاد عظیمی و عاطفه عطیّه در کتابی حجیم و رمان‌گونه، تمام جنبه‌های زندگی و شخصیت شاعر بزرگ معاصر، امیر هوشنگ ابتهاج متخلّص به سایه، را با قلم خودشان ثبت کرده‌اند. پیر پرنیان‌اندیشِ ادبیات معاصر، طی شش سال مصاحبه با این زوج جوان، داستان زندگی خودش را در طول زمان روایت می‌کند. البته این روایت تا حدّ ممکن با رعایت امانت نسبت به گفته‌های استاد به تحریر درآمده و فقط ضروریات در آن اعمال شده‌است.

سایهٔ ادبیات فارسی

اکثر متن کتاب را پرسش و پاسخ‌هایی تشکیل می‌دهد که در تمام جزئیات زندگی شخصی و ادبی سایه وارد می‌شود. البته به نقل از خود نویسنده، این جزئیات تنها تا جایی پیش می‌رود که قضاوتی درمورد افراد حقیقی صورت نگیرد. این کتاب دوجلدی قطور، مجموعاً حدود ۱۳۰۰ صفحه دارد که بیشتر مطالب مرتبط با شخص سایه و افراد و حوادث اطرافش، در جلد اول آن تدوین شده‌است. جلد دوم، اکثراً مطالبی را دربارهٔ شعر و ادبیات، زندگی و شخصیت شاعران معاصر و کلاسیک، و نکته‌هایی باقی‌مانده و جسته‌گریخته از هر مبحثی می‌آورد. این بخش‌ها هرکدام می‌تواند دیدگاه جدیدی به خواننده بدهد؛ دربارهٔ سیاست، اخلاق و انسانیت، ادبیات، سینما، موسیقی، تاریخ و ده‌ها موضوع پراکنده -اما مرتبطِ- دیگر. در انتهای جلد دوم یک بخش به پایان‌بندی اختصاص داده‌شده، نام اشخاص و اماکن و منابعْ فهرست‌بندی شده و هم‌چنین قسمتی از آن را عکس‌هایی خاطره‌انگیز از گذشته تا امروزِ استاد، پر کرده‌است. این عکس‌ها بخشی از اطلاعات تکمیلی است که نزدیکان استاد ابتهاج یا اقوام و خانوادهٔ ایشان، برای پربارتر شدن این یادگار مهم از سایه، در اختیار دو جمع‌آورنده گذاشته‌اند.

نود سال شاعرانگی

در فصول مختلف کتاب -که بی‌تکلّف و شماره‌بندی؛ و پشت‌سرهم قرار گرفته‌اند- سایه از خاطرات سال‌های دور و درازی می‌گوید که از زندگی پرماجرایش هدیه گرفته. البته که این خوشی‌ها با سختی و رنج‌های او پیوند خورده و این پیوند با توصیف‌های ساده ولی شاعرانهٔ خود ایشان، این کتاب مصاحبه-زندگی‌نامه‌ای را خواندنی‌تر هم می‌کند. خلق و خوی صمیمی سایه هم، در هر پاسخی که می‌دهد، برگ‌به‌برگ ما را به شخصیت واقعی‌اش نزدیک‌تر کرده است؛ خصوصاً که بخش‌های ابتدایی کتاب خاطرات شیرین کودکی او را -در خانهٔ روستایی بومی، در رشت- بازگو می‌کند و حتی خواندن و تصور کردن آن محیط و فضای زیست، جذاب است. سال‌ها تجربه‌گرایی ابتهاج کتاب را از نظر موضوعی غنی کرده؛ از آشنایی با افرادی نظیر اکبر گلپا و محمدرضا لطفی و فریدون فروغی از طریق رادیو، گرفته تا شب‌نشینی با استاد مهدی اخوان ثالث و دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی و مرحوم محمدرضا شجریان در مجالس و خودمانی‌ها. البته سابقهٔ ادبی استاد ابتهاج را زمانی متوجه می‌شویم که می‌فهمیم علاوه‌بر هنرمندان نام‌برده، ایشان با افراد شاخصی نظیر نیما یوشیج، احمد شاملو، فریدون مشیری، سیمین بهبهانی، حسین منزوی، فروغ فرخزاد، قیصر امین‌پور، سیاوش کسرایی و سهراب سپهری هم آشنایی نزدیک داشته‌است.

شش سال مصاحبه

نویسنده گاهی از بین حرف‌ها و نقل قول‌ها، به تناسب بحثْ یک یا چند بیت شعر را ذکر می‌کند؛ گاهی از خود سایه و گاهی از اسطوره‌اش، حافظ. یکی دیگر از دلایل راحتی در خوانش کتاب، استفاده از زبان محاوره برای رد و بدل کردن دیالوگ‌ها است. به‌جز قسمت‌های کوتاهی که -گاهی- قبل و بعد از هر نقل قول داریم، بقیهٔ حرف‌ها با نوشتار محاوره آورده شده‌است. قبل‌تر اشاره کردیم که در زمان مصاحبه، دو نویسندهٔ کتاب، از لحاظ حجم محتوایی دست گوینده را باز گذاشته‌اند. به همین دلیل خیلی از بازگویی‌هایی که سایه از دهه‌های پیش می‌کند، به ماجرایی جانبی ختم می‌شود؛ از بیشتر این شاخ‌وبرگ‌ها هم یا نتیجه‌ای اخلاقی درمی‌آید یا خاطراتی که زنده می‌شود.

تدوین و انتشار

اولین مصاحبه‌های این کتاب از بهار سال ۱۳۸۵ پا گرفته و تا بهار سال ۱۳۹۱ ادامه پیدا کرده‌است. «پیرِ پرنیان‌اندیش؛ در صحبتِ سایه» مدت کوتاهی بعد از اتمام مصاحبه‌ها -که صدها ساعت زمان برده‌بود- و پس از تدوین نهایی، در همان سال با همت انتشارات سخن به چاپ رسید، طی یک ماه تمام نسخه‌های آن به فروش رفت و در سال ۱۳۹۹ برای سیزدهمین بار تجدید چاپ شد.