اتللو

شکسپیر سهم زیادی از شهرتش را مدیون این تراژدی است؛ «اتللو»یا «تراژدی اتللوی مغربی». گمان نمی‌کنم کسی را بتوان یافت که اتللو را نخوانده باشد یا دربارهٔ نگون‌بختی‌های این عاشق سیه‌چرده نشنیده باشد.

اتللو، ناخدای سیه‌چرده‌ای اهل مغرب، دل در گروی زیباروی ونیزی دزدمونا می‌بندد. ماجرایی که شاید در زمانهٔ آن‌ها غیرممکن می‌نماید؛ اما عجبا که بانوی زیبارو و زیباخوی ونیزی هم دل به این مرد بیگانه بسته و با پافشاری این‌دو، وصالشان ممکن می‌شود. در راه، در کشتی که به‌سوی زندگی می‌روند، به نمامت اطرافیان، ناخدا به همسرش بدگمان می‌شود و هرچند ابتدا نمی‌خواهد گوش به سخن‌هایشان بسپارد، درنهایت خامِ آن‌ها یا شاید هم سرنوشت می‌شود، او را می‌کشد و دریغا که با این کار، شیشهٔ عمر خود را هم بر زمین می‌کوبد. آنگاه که خبر می‌یابد گمانش در حق معشوق ناروا بوده است، خود را هم روانهٔ دیار دیگر می‌کند، شاید که آنجایی سرایی باشد که در کنار هم بیارامند.

هنر و اندیشهٔ شکسپیر

درونمایهٔ داستان شکسپیر تازه و نوپدید نیست؛ اما این هنر اوست که از ماجرای تکراریِ خیانت و بدگمانی در حق معشوق، تراژدی جاودانه‌ای خلق می‌کند. گویا او این نمایشنامه را در حدود سال‌های ۱۶۰۳ تا ۱۶۰۹ می‌نویسد، با گوشهٔ چشمی به داستان کاپیتان مغربی که سیسیوی ایتالیایی قریب چهل سال پیش‌تر نوشته بود.

نخستین بار ناصرالملک، در سال ۱۲۹۳ ش. این تراژدی را به فارسی برگرداند و پس از او بسیارانی دیگر اتللو را به فارسی ترجمه کرده‌اند، افراد سرشناسی مثل علی‌اصغر حکمت و عبدالحسین نوشین و م. ا. به‌آذین و داریوش شاهین و بسیاری دیگر که نیاز به ذکر نامشان نیست. از این مترجمان نامی می‌توان جایگاه اتللو و نویسندهٔ سرشناسش را دریافت؛ شکسپیر. او در قرن شانزدهم می‌زیست یعنی در طلیعهٔ قدرت‌یافتن انگلستان، اوج دورهٔ ملکه الیزابت و شروع دریانوردی‌ها و جهانگردی‌ها و سلطهٔ این کشور در دنیا که نمودش را می‌توان در اتللو دید. او بسیاری از مضامین نمایشنامه‌هایش را از پلوتارک و دیگر نویسندگان کلاسیک وام می‌گرفت یا از تاریخ دنیای باستان و این بار هم از یک نویسندهٔ ایتالیایی. عبدالحسین نوشین، مترجم اتللو در مقدمه‌اش بر این کتاب ضعف اتللو را از آن رو می‌داند که پیوند او و دزدمونا از روی حسابگری‌های معمول نبوده بلکه ریشه در عشق دارد. این عشق نامتناسب و لرزان، بین زیبارویی ونیزی و سیاه‌پوستی بسیار پیرتر است که سرانجام به فاجعه می‌انجامد، هرچند ارزش انسانی خود را از ورای قرن‌ها حفظ کرده است. شاهدی بر مدعای به‌آذین این جملات اتللو است که در واپسن لحظات بر لب می‌آورد: «از شما توقع دارم در نامه‌های خود، هنگام گزارش این وقایع ناگوار، از من چنان‌که هستم سخن بگویید، نه از بار گناهم بکاهید، نه از سر بدخواهی چیزی بر آن بیفزایید. بر شماست که از من چون مردی سخن برانید که نابخردانه ولی بیش‌ازاندازه دوست می‌داشت؛ مردی که به‌آسانی دچار حسد نمی‌شد، اما همین‌که بدین راهش کشاندند، سراسیمه گشت و به افراط گرایید؛ مردی که دستش به‌سان آن هندوی فرومایه، مرواریدی را که به همهٔ آل و تبارش می‌ارزید به‌دور انداخت.»