ندبه

ندبه کتابی‌ست در قالب نمایش‌نامه از استاد سینما و ادبیات نمایشی ایران، بهرام بیضایی. در یک توضیح ابتدایی، این کتابِ نسبتاً قطور فُرم را با یک ساختار کهن‌الگویی شکل می‌دهد و با این تکنیک، بُعد معناگرای اثر را از کلاسیک بودن درمی‌آورد. بیضایی از نوعی شاعرانگی در کنار زبان فاخرش بهره می‌برد که بدون استعاره‌ای واضح از اشخاص یا موقعیت زمانی و مکانی مشخص، وطنش را در قالب یتیم‌خانه‌ای نمایش می‌دهد که در باطن بوی فسادش بلند شده‌است. به این معنا که سرزمین، ایران است و زمان، عصر مشروطه، اما نویسنده با طراحی خاص خود آن را تعمیم می‌دهد. زینب، که در کنار شخصیت‌هایی مثل زنان عزادار و «عبیدالله» یادآور واقعهٔ عاشوراست، کارکتر اول ماجرا معرفی می‌شود. پدرش او را به یتیم‌خانه‌ای که عملاً فاحشه‌خانه شده می‌سپُرد که خدمات آن به قزاق‌ها می‌رسد. نامزد زینب با پول این اجارهٔ انسانی، خیانت گسترده‌تری را رقم می‌زند و در مقام سرکرده، ارتش قزاق را به سوی ایران می‌شوراند. بیضایی هنرش را تماماً در فضاسازی خرج کرده و در مجموع، هدف خود را بر این گذاشته تا مخاطب را از جزء‌نگری دور و دورتر کند. هرچند خواننده به‌ناچار از کارکترهایی مثل «عبیدالله» و «فتنه» ذهنیتی منفی خواهد ساخت که از تمهیدات قلم بیضایی است. در کناره‌های داستان، المان‌هایی مثل جنبش مشروطه و ارتش قزاق‌ها، به تکهٔ مشخصی از تاریخ سیاسی ایران اشاره دارد. امّا در مقیاس کلی، بیضایی کلی‌گویی می‌کند و ترکیبی از شرایط را به دست می‌دهد و چیزی که در این میان ثابت است کلید رسیدن به نمادها است. جالب این‌که نویسنده با ذکاوت نام اثر را «ندبه» انتخاب کرده که این دعا، برای وصال هرچه‌زودترِ منجی خوانده می‌شود و روی مضمون اسف‌بار داستان سایهٔ تامل‌برانگیزی می‌اندازد. ندبه کتابی دغدغه‌مند و جسور است. بیضایی از سال ۱۳۵۶ شمسی که آن را نوشت، تا سه سال بعد و چاپ بخش‌هایی از آن، در تنگنای سانسور بود. سرانجام در سال ۱۳۶۲ به دست «انتشارات روشن‌گران و مطالعات زنان» به چاپ رسید و تا امروز ۶ بار تجدید شد.

هنرمند و تاریخ

بهرام بیضایی از جریان‌سازهای باسابقهٔ سینما است و تئاتر ایران را به‌طور گسترده مدیون او می‌دانند. رمز موفقیت کتاب ندبه، درست طبق روش شخصی‌سازی‌شده‌ای که در آثار ادبی و نمایشی دیگرش نیز می‌بینیم، تمرکز بر سادگی ظاهر و پربار کردن بطن اثر است. ندبه شاهکار بیضایی است، چون وظیفهٔ اصولی و کلاسیک ادبیات را به بهترین وجه ممکن ایفا می‌کند. کاری که تمام نویسندگان بزرگ تاریخ ادبیات به دنبال آن بوده‌اند و می‌شود آن را در تاویل‌پذیری خلاصه کرد. ندبه یک نمایش‌نامهٔ چندوجهی است که رو بازی می‌کند و ساده می‌گوید. داستان با منطق آشنایی حرکت می‌کند، شخصیت‌ها جنس ویژه‌ای دارند و حتی خود فاحشه‌خانه هم یکی از آن‌ها است. وطن در نقش پدیده‌ای زنده تصویر می‌شود که هر فرد قدرتمندِ داخلی و خارجی به فکر سوءاستفاده از آن است و بعد، نوبت به فرد دیگری می‌رسد. زبان پختهٔ مولف لحن‌ها و شخصیت‌ها را، نه در صحنه، که روی کاغذ شکل می‌دهد. در شناخت توانایی ادبی او همین بس که «ندبه» را در عصر مشروطه، «مرگ یزدگرد» را در دورهٔ ساسانی و «سگ‌کُشی» را در همین دهه‌های اخیر روایت می‌کند؛ اما در عین حال خواص و ویژگی‌های پنهان در دیالوگ‌هایش به‌خوبی قابل تشخیص است. او در ندبه نقد اجتماعی و فرهنگی، بازخواهی سیاسی، روشن‌فکری فلسفی و تکه‌های گم‌شدهٔ تاریخی، همه‌وهمه را در قالب نمایش‌نامه‌ای بی‌آلایش و قدرمند به یک نمادگرایی عمیق بدل می‌کند.

زندگی بهرام بیضایی

بهرام بیضایی در سال ۱۳۱۷ شمسی در تهران متولد شد. شعر را از فرهنگ خانوادگی‌اش آموخت و سینما را، زمانی که از مدرسه فرار می‌کرد و به سینما می‌رفت! البته از این فرارها اصلاً مشخص نبود که یکی از پرکارترین شخصیت‌های تاریخ هنر ایران در راه است. هم‌کلاس شدن او با افرادی مثل «داریوش آشوری» و «نادر ابراهیمی» در دبیرستان، فضا را برای گرایش او به ادبیات بیشتر آماده کرد. متاثر از زبان حماسی اشعار «مهدی اخوان ثالث» نمایش‌نامه می‌نوشت و تا جایی ادامه داد که در کنار «غلام‌حسین ساعدی» و «اکبر رادی» از مفاخر ادبیات نمایشی ایران شد. در همین دوران با وجود آگاهی نسبت به وضع سانسور، کار اجرای تئاتر را هم ادامه داد. او در کنار فیلم‌سازانی مثل «علی حاتمی»، «ناصر تقوایی»، «مسعود کیمیایی»، «داریوش مهرجویی» و «امیر نادری» جزو مهره‌های اصلی موج نوی سینمای ایران شناخته می‌شود. بیضایی در دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران هم تدریس می‌کرد و در همین اثنا، مقاله‌ها و آثار پژوهشی‌اش را منتشر می‌کرد. در سینما سبک ویژه‌ای در تدوین، میزانسن و دکوپاژ دارد و او را با فیلم‌هایی مثل «رگبار»، «باشو غریبه‌ای کوچک» و «سگ‌کشی» از افتخارات سینمای ملی به‌شمار می‌آورند. او در حال حاضر در آمریکا سکونت دارد و در سال ۱۳۹۶ نیز دکترای عالی افتخاری ادبیات را از دانشگاه «سنت‌اندروز» اسکاتلند دریافت کرد.