جایی دیگر

«جایی دیگر» عنوان کتابی مشهور و پرفروش از گلی ترقی، نویسندهٔ معاصر ایرانی است که در قالب مجموعهٔ داستان نوشته شده است. این کتاب از شش داستان کوتاه و نیمه‌بلند به نام‌های بازی ناتمام، اناربانو و پسرهایش، سفر بزرگ امینه، درخت گلابی، بزرگ‌بانوی روح من و جایی دیگر تشکیل شده است. جایی دیگر برای اولین بار در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی به چاپ رسید و تاکنون ده بار با تیراژهایی نسبتا بالا (در حدود دو هزار نسخه‌ای) تجدید چاپ گردیده است که این امر، نشان از اقبال مخاطبان به داستان‌های ترقی دارد. لازم به ذکر است که انتشارات معتبر نیلوفر، ناشری است که «جایی دیگر» را در ۲۶۳ صفحه از قطع رقعی و با جلدی شومیز به چاپ رسانده است. علاوه بر نکات یادشده، منتقدان هم روی خوشی به جایی دیگر نشان داده‌اند و این کتاب بارها با تحسین منتقدان و دریافت جوایز معتبر روبه‌رو شده است؛ برای مثال می‌توانیم به نظرات و مرورهای مثبت مخاطبان جدی بر کتاب حاضر در پایگاه گودریدز و از آن بالاتر، برگزیدگی در دومین دورهٔ جایزهٔ منتقدان و نویسندگان مطبوعات توسط کتاب گلی ترقی اشاره کنیم. طبعا اگر داستان‌های زنان ایرانی را خوانده باشید، می‌دانید که محوریت این داستان‌ها معمولا به ماجراهایی زنانه مربوط می‌شوند؛ بنابراین اگر دغدغه‌هایی زنانه دارید و یا خانمی کتابخوان هستید، می‌توانیم پیشنهاد خرید کتاب جایی دیگر را به عنوان اثری باکیفیت به شما ارائه کنیم. لازم به ذکر است که با وجود هم‌نامی و حتی نزدیکی سال تولید، این کتاب هیچ ارتباطی با فیلم سینمایی جایی دیگر، اثر مهدی کرم‌پور ندارد.

موضوع کتاب جایی دیگر

در کتاب جایی دیگر با شش قصهٔ ظاهرا مستقل روبه‌رو هستیم که به طرزی جالب، نمودهایی از ارتباط را با هم برقرار می‌کنند تا عنصر بینامتنیت دلخواه ترقی را زنده کنند. اگر بخواهیم به کارکردهای ساختاری این ارتباطات اندک اما عمیق توجه کنیم، احتمالا به این نتیجه می‌رسیم که ترقی خواسته بگوید اعمال و رفتارهای ما انسان‌ها هرچه‌قدر هم ظاهرا دور یا نامرتبط به هم باشند، می‌توانند بر خوبی و بدی زندگی دیگران و طبعا جهان هستی اثر داشته باشند. شاید در همین راستاست که در یکی از داستان‌های این کتاب، ماجرای پیرمردی به نام عموجان را می‌خوانیم که می‌گوید تمام اتفاقات عالم به همدیگر مربوط‌اند. او هر کلمه را نخ‌های نازکی می‌داند، هر برخورد آنی و هر حادثهٔ جزئی را با این نخ‌ها به می‌چسباند و معتقد است که این رشته‌ها مانند الیاف رنگین فرشی کیهانی درهم‌تنیده شده‌اند! اما همهٔ داستان‌ها این‌قدر فلسفی نیستند؛ اتفاقا ترقی در این کتاب با استفاده از زبان شیوا و سادهٔ همیشگی خود، سعی می‌کند تا شخصیت‌هایی را خلق کند که بارها دیده شده‌اند و اعجاب‌آور نیستند؛ اما همین انسان‌هایی که شاید ما بارها در طول روزمره ببینیمشان، پایهٔ بحث‌های مهم و عمیقی از سوی ترقی در داستان‌های این مجموعه می‌شوند. یکی از مهم‌ترینِ این مضامین، مفهوم تنهایی است. بر همین اساس، اغلب شخصیت‌هایی که به عنوان شخصیت اصلی در کتاب جایی دیگر حضور دارند، شخصیت‌هایی منزوی، گوشه‌گیر و بریده از جهان هستند که در عین حال، دیدی عمیق و غالبا متفاوت با عموم جامعه به پدیده‌های پیرامون خودشان دارند. این تضادها و تفکرات راویان یا شخصیت‌های اول داستان‌ها با دیگر افراد داستان‌ها باعث می‌شود تا ترقی بتواند بین وجوه شخصیتی این افراد و مخاطب خودش حس هم‌ذات‌پنداری را برقرار کرده و باعث شود مخاطبی که حتی خودش انسانی اجتماعی است، پای داستان‌هایش بنشیند.

آشنایی با گلی ترقی، نویسندهٔ کتاب جایی دیگر

گلی ترقی(با نام اصلی زهره مقدم ترقی)، متولد ۱۷ مهر ۱۳۱۸ هجری شمسی، نویسندهٔ معاصر ایرانی است که در سبک‌ها و قوالب مختلفی اعم از همین مجموعهٔ داستان، تک‌داستان، رمان، داستان منظوم، فیلم‌نامه و… به بخت‌آزمایی پرداخته و آثار متنوع جذابی را خلق کرده است. این نویسنده مدت‌هاست که در ایران زندگی نمی‌کند و به فرانسه مهاجرت کرده است؛ اما اگر داستان زندگی او در ایران را بخوانید، به شاعرانگی جالبی برخورد خواهید کرد. او در خانواده‌ای فرهنگی به دنیا آمد و پدرش، لطف‌الله ترقی مدیر مجلهٔ مشهور ترقی (در آن زمان) بود. نکتهٔ شاعرانهٔ دیگر زندگی او، مکان خانهٔ پدری‌اش است که در خیابانی به نام «خوشبختی» قرار داشت. همهٔ این موارد باعث شدند تا دخترکِ آن زمان به هنر، ادبیات و علوم انسانی علاقه‌مند شود و بعد از تحصیل در رشتهٔ فلسفه(در کشور آمریکا)، به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران برود و همزمان داستان‌نویسی را آغاز کند. ترقی در زندگی عاطفی‌اش چندان موفق نبود؛ او با هژیر داریوش، کارگردان، فیلم‌ساز، نویسنده و منتقد سینمایی مشهور ازدواج کرد اما پس از به دنیا آمدن دو فرزند از او طلاق گرفت. ترقی یکی از معدود نویسندگان سبک داستانی معاصر ماست که جهانی محسوب می‌شود و بسیاری از آثارش به زبان‌های دیگر، اعم از انگلیسی و خصوصا فرانسوی ترجمه شده‌اند. جوایز بی‌شمار و از آن مهم‌تر معتبری هم نصیب ترقی شده‌اند که از بین آنان می‌توانیم به کسب عنوان بهترین قصهٔ سال در فرانسه برای داستان بزرگ‌بانوی روح من، برگزیدگی در دوره‌های اول و سوم جایزهٔ بنیاد هوشنگ گلشیری و برگزیدگی در دوّمین دورهٔ جایزهٔ بیتا توسط ترقی اشاره داشته باشیم. از بین آثار مکتوب و منتشر شدهٔ گلی ترقی، می‌توانیم کتاب‌هایی همچون من هم چه‌گوارا هستم، خاطره‌های پراکنده، فرصت دوباره، خواب زمستانی و دریا پری، کاکل‌زری را نام ببریم. البته ترقی تنها محدود به فضای داستانی نیست و غیر از داستان‌نویسی، در فضای فیلمنامه‌نویسی سینما نیز تجربه‌هایی را آزموده است؛ برای مثال، فیلم درخت گلابی داریوش مهرجویی با اقتباس از اثر او ساخته شده و یا طرح داستان فیلم «چه خوبه که برگشتی» از همین کارگردان هم از روی ایدهٔ اولیهٔ ترقی بوده است.

سبک کتاب جایی دیگر

همان‌طور که در بالا به صورت ضمنی اشاره کردیم، ترقی در این کتاب از سبکی جالب برای داستان‌هایش استفاده کرده است. درواقع انگار با مجموعهٔ داستانی روبه‌رو هستیم که مجموعهٔ داستان نیست و می‌تواند داستان بلند (Novel) یا رمان هم تعبیر شود! درواقع ما با بریده‌هایی ایپزودیک و جزء به جزء از یک کل منسجم روبه‌رو هستیم که ما را بیش از هر چیزی یاد کتاب مشهور مرحوم بیژن نجدی با نام «یوزپلنگانی که با من دویده‌اند» می‌اندازد. کتابی که قبل از جایی دیگر منتشر شده بود و طبعا اولین اثر این‌چنینی در ایران به شمار می‌رود. اما نکته‌ای که جایی دیگر را متمایز کرده است، استفادهٔ نویسنده در اکثریت کتاب از سبک روایت‌گریِ اول شخص مفرد (یا همان منِ راوی) است که باعث زیبایی دوچندان ارتباطات مابین داستان‌های کوتاه می‌شود.

فمینیسم در جایی دیگر

در بخش‌های بالا راجع به محوریت زنان در آثار این کتاب گفتیم؛ اما باید گفت که این محوریت تنها در انتخاب شخصیت‌ها و قصه‌ها خلاصه نمی‌شوند و می‌توان ادعا کرد که داستان‌های گلی ترقی، آثاری بر پایهٔ فلسفهٔ مکتب فمینیسم محسوب می‌شوند. ترقی در داستان‌های کتاب حاضر، هم قهرمانان خود و هم مظلومان اثر را -غالبا- از میان زنان انتخاب کرده است تا به نوعی رسالت خود را در قبال مکتب دلخواهش انجام داده باشد. در این داستان‌ها، تمامی وجوه دیگر، اعم از ارتجاع، جهل، ظلم، فساد و… هم بیشتر از مردان، زنان را مورد هدف قرار می‌دهند و اغلب توسط زنان مورد توجه و بررسی قرار می‌گیرند و رفع یا حل می‌شوند.

جملاتی از کتاب جایی دیگر

نگاهی سریع به من می‌اندازد و خودش را کنار می‌کشید. جای بیشتری برایم باز می‌کند. منتظر نگاهی آشنا و سلامی دوستانه هستم، منتظر ابراز احساساتی آمیخته به حیرت و خوشحالی. منتظر می‌مانم. آزاده درخشان، نیمه‌هشیار و دور، غرق در فکرهای خودش است. من فلانی- دبیرستان انوشیروان دادگر- مسابقهٔ پینگ‌پنگ- اتوبوس شمیران- بانو خانم سختگیر، با آن ترکهٔ دراز و قلب مهربان- معلم‌ها- امتحان‌ها- تقلب‌ها- جوانی- آن روزها- نه. چیزی به یاد ندارد. نگاهش بی‌تفاوت و مسطح، از روی صورتم می‌گذرد و من را نمی‌شناسد. با خودم می‌گویم: «پس من هم به اندازهٔ او -شاید بیشتر از او- عوض شده‌ام.» خودم را در نگاه مات و غریبهٔ او می‌بینم و وزنه‌ای سنگین روی قفسهٔ سینه‌ام می‌نشیند. دلم می‌خواهد نقاب زمان را از روی چهره‌ام بردارم و صورت آن وقت‌هایم را نشانش دهم. خبر نداشتم که زمان از درون من نیز عبور کرده است.

می‌گوید: «من زیر درخت انار بزرگ شده‌ام. بابا ننه که نداشتم. به جای شیر مادرم بهم آب انار دادند. شاخهٔ درخت را می‌کشیدم پایین. انار آبلمبو را میک می‌زدم. خیال می‌کردم پستان مادرم است. مردم گفتند انارک، این درخت مادر توست. درخت عشق است. کنارش هم یک درخت چنار بود. گفتند این هم پدر توست. ما شدیم صاحب پدر و مادر. رفتیم شناسنامه بگیریم، یارو گفت اسمت چیه؟ گفتم انارک. گفت اسم بابات چیه؟ گفتم چنارک. گفت: برو گم شو، مگر تو از درخت زاده شده‌ای؟ گفتم: بله.»

می‌دانستم که آقاراجا خیال سودجویی دارد و امینه وسیلهٔ پول درآوردن اوست. حقوقی کم پیشنهاد کردم. آقاراجا چانه زد. سه صفحه دربارهٔ محسنات امینه نوشت: آشپزی- خیاطی- خانه‌داری- قالی‌بافی- ریسندگی- و این که از هر انگشت امینه هنرهای گوناگون می‌بارد و هزار حرف دیگر. چاخان پشت چاخان. امینه را می‌شناختم و یادم بود که تنبل و هیچ‌کاره است. تنها حسن امینه در ساده‌دلی و مهربانیش بود، در زیبایی و خنده‌های شیرینش. می‌دانستم که خوش‌اخلاق است و آزاری به بچه‌ها نخواهد رساند. منتها، باید تکلیفم را با مستر راجا از ابتدای کار روشن می‌کردم. طرف کلک بود و اهل دبه. با خودم گفتم که برای امینه حساب بانکی باز می‌کنم و اجازه نمی‌دهم یک فرانک یا یک دلار از پول‌هایش را برای مستر راجا بفرستد…