ژانر داستانی
داستان یکی از انواع ادبی است که دارای پیشینه بسیار دیرینه و کهنی است. داستان، تکرار حقیقت نیست بلکه هنری است تخیلی که در جهان واقعی نشان داده می‌شود. داستان هم می‌تواند بازآفرینی رویدادهای حقیقی وهم رویدادهای غیرحقیقی و ساخته‌وپرداخته ذهن انسان باشد. از زمان‌های خیلی دور تا همین حالا ژانر داستانی شکل‌های بسیار مختلفی به خود گرفته است و انسان‌ها آن را به شیوه‌های متفاوتی برای هم نقل و بازگو کرده‌اند. ژانر داستانی با قصه متفاوت است. داستان زاییده ذهنیت فرد است که حتی در مواردی می‌توان با توجه به سبک و روش آن نویسنده‌اش را تشخیص داد در صورتی که قصه حاصل ذهنیت جمع است و با بازگویی مکرر، جمع بر روی آن تأثیر می‌گذارد و خالق مشخصی ندارد.
داستان چیست؟
داستان یک سری از وقایع حقیقی و غیرحقیقی است که همراه با جزئیات بیان می‌شود به‌گونه‌ای که خواننده یا شنونده بتواند آن را در لحظه در ذهن خود مجسم کند. داستان توسط فردی خلاق به نام نویسنده خلق می‌شود. اگرچه داستان از واقعیت‌های زندگی برداشت می‌شود اما این واقعیت در ذهن، احساسات و عواطف نویسنده دستخوش تغییرات می‌شود و در ذهن خلاق خواننده کامل می‌شود. در تعریفی دیگر داستان را می‌توان روایتی منثور دانست که ویژگی تخیلی و ابداعی آن بر جنبه تاریخی و واقعی‌اش غلبه کند. یکی از مهم‌ترین اهداف داستان ترویج فضیلت‌های اخلاقی و معنوی و مبارزه با بدی‌ها و بی‌عدالتی‌ها است.
انواع ژانر داستانی
تاریخچه داستان بسیار دیرینه است قبل از اینکه خط و حتی زبان اختراع شود به روایت تصویر و آواها و سپس گفتار و نوشتار در زندگی انسان‌ها جا باز کرد. انواع ژانر داستانی شامل موارد زیر می‌شود:
رمان
رمان روایتی است که در قالب نثر نوشته‌شده ویکی از معروف‌ترین انواع ژانر داستانی است. رمان در ادبیات فارسی قالب ادبی مدرنی به شمار می‌رود وهم چنین بسیاری از آثار ادبی جهان در این قالب نوشته‌شده‌اند. رمان داستانی طولانی است و معمولا تعداد صفحات آن به بیش از سیصد صفحه می‌رسد و حتی ممکن در مواردی از هزاران صفحه نیز فراتر برود. این نوع ژانر داستانی دارای شخصیت‌های زیادی بوده که هرکدام پیچیدگی‌ها و ابعاد مختلفی دارند. رمان دارای سلسله‌ای از حوادث کوچک و بزرگ است که به هم گره‌خورده‌اند و همچنین در کنار حادثه اصلی، حوادث متعددی مطرح می‌شود. ازجمله رمان‌نویسان مشهور ایرانی می‌توان زویا پیرزاد، نادر ابراهیمی، محمود دولت‌آبادی، علی‌محمد افغانی و مصطفی مستور را نام برد.
داستان بلند
داستان بلند، مانند رمان می‌تواند طولانی باشد اما پیچیدگی‌های رمان را ندارد. با این حال، هنوز هم وجه تمایز این دو نوع ژانر داستانی بسیار کم است و حتی برخی از نویسندگان نیز این دو قالب را یکی دانسته‌اند. از مشهورترین نویسندگان داستان بلند خارجی می‌توان لئو تولستوی، فرانتس کافکا، هنری جیمز، ارنست همینگوی را نام برد. در ایران نیز صادق هدایت، بزرگ علوی و نادر ابراهیمی از جمله نویسندگان مشهور داستان بلند هستند.
داستان کوتاه
داستان کوتاه یکی دیگر از انواع ژانر داستانی است که حجم آن نسبت به رمان و داستان بلند کم‌تر است. این نوع ژانر داستانی معمولا بین پنج‌تا پانزده صفحه است و خیلی کم پیش می‌آید که از مرز چهل‌ونه صفحه فراتر برود. داستان کوتاه معمولا یک مقطع خاص از زندگی شخصیت‌های ساخته ذهن نویسنده و حوادثی که برایشان رخ می‌دهد را روایت می‌کند. نویسنده در داستان کوتاه نباید به موارد حاشیه‌ای بپردازد. یکی از نابغه‌ترین و بزرگ‌ترین نویسندگان داستان کوتاه در ایران محمدعلی جمال‌زاده ملقب به پدر داستان کوتاه است. از سایر نویسندگان مشهور داستان کوتاه در ایران می‌توان به جلال آل‌احمد، مهدی اخوان ثالث، محمود اعتماد زاده، صادق چوبک، سیمین دانشور، غلامحسین ساعدی، صادق کرمیار، هوشنگ گلشیری، احمد محمود و بیژن نجدی اشاره کرد.
داستان نیمه بلند
این نوع ژانر داستانی تعداد صفحات آن اغلب بیش از پنجاه صفحه است و مرزی بین داستان بلند و کوتاه محسوب می‌شود.
داستان کوتاه کوتاه (داستانک)
داستانک یا داستان کوتاه کوتاه کم‌ترین حجم نوع ژانر داستانی است که باید از داستان کوتاه، کوتاه‌تر و تعداد کلمات آن از پانصد کلمه کم‌تر باشد. در این نوع ژانر داستانی شخصیت‌پردازی باید ماهرانه باشد و تازگی آن با چند بار شنیدن از بین نرود. حکایت و لطیفه نمونه‌هایی از داستان کوتاه هستند.
تاریخ ژانر داستانی در ادبیات ایران
ادبیات کهن ایران ما به انواع و اقسام اشکال داستانی ازجمله افسانه، تمثیل، حکایت و روایت عجین است؛ اما شیوه داستان‌نویسی جدید ایران ادامه منطقی و طبیعی داستان‌نویسی کهن نیست. به همین دلیل مخاطبان و خوانندگان اصلی داستان امروز با تاریخ دیرین داستان‌نویسی ایران آشنا نیستند و داستان را جز به شکل امروزی آن نمی‌شناسند.
شاهنامه فردوسی، پنج گنج نظامی، قصه‌های تاریخی ساده و جذاب تاریخ بیهقی ، گلستان و بوستان سعدی بخشی از تاریخ ژانر داستانی کشور ما را شکل می‌دهند. حکایت‌های تمثیلی و استعاری کلیله‌ودمنه، قصه‌های تمثیلی و تربیتی قابوس‌نامه، حکایات پراکنده جوامع الحکایات و لوامع‌الروایات و داستان‌هایی مانند هزارویک‌شب، سمک عیار، رموز حمزه، حسین کرد شبستری، امیرارسلان نامدار این تاریخ را کامل می‌کنند.
حدود هفتادسال پیش ژانر داستانی رمان و رمان‌نویسی به سبک اروپایی و به شکل امروزی در ایران سابقه نداشت؛ اما در زمان مشروطه رمان‌ها ابتدا به زبان‌های خارجی ازجمله زبان‌های فرانسه، انگلیسی، روسی، آلمانی، عربی و ترکی به ایران آمد. در آن زمان رمان‌ها معمولا توسط کسانی که با این زبان‌ها آشنایی داشتند خوانده می‌شد سپس رمان‌ها به زبان فارسی ترجمه شد و این ترجمه بسیار مفید بود چراکه مترجمان در ترجمه از اصول ساده‌نویسی زبان‌اصلی پیروی می‌کردند و با این ترجمه‌ها در حقیقت، زبان نیز سادگی و خلوص پیدا کرد و بیان گرم‌تر و صمیمی‌تر شد.
نمونه‌ای از ژانر داستانی
«در که زدند، بتول خانم خودش در را باز کرد و از دیدن انیس جا خورد. دو تپه سرخاب روی گونه‌ها، چکمه سیاه لاستیکی به پا و پیراهن قرمز چسبان تنش بود و زانوها و قسمتی از ران‌هایش را باسخاوت به نمایش گذاشته بود، نه چادرنمازی و نه سربند سفید که همیشه می‌بست و دو دستک آن را یکی از راست به چپ و دیگری از چپ به راست‌روی شانه‌هایش مینداخت و بی‌هیچ آرایشی قیافه حضرت مریم پیدا می‌کرد. محال بود انیس زیر پیراهن، شلوار کثیف سیاه بلند نپوشد و حیف از آن‌همه موی پر طاووسی که پسرانه زده بود. بتول خانم دهان باز کرد که بپرسد انیس چرا خودت را این ریختی ساخته‌ای که مرد چاق بلندقدی با شلوار لی و پیراهن یقه‌باز گل‌دار از راه رسید و گفت: سام علیکم. مشتاق دیدار و دست دراز کرد و دست بتول خانم را محکم فشرد. خم شد بند کفش‌هایش را باز کرد و کفش‌هایش را درآورد. (داستان کوتاه انیس اثر سیمین دانشور)»