سه کاربرد چاقو: در باب طبیعت و مقصود درام

کتاب «سه کاربرد چاقو»، اثری کوتاه و تحلیلی در مورد نمایش (تئاتر) و نمایش‌نامه‌نویسی است. سه کاربرد چاقو، یکی از کتاب‌های مشهور دیوید ممت، نویسندهٔ معاصر آمریکایی است که برای اولین بار در سال ۱۹۹۶ میلادی منتشر شد. این اثر با کمتر از صد صفحه در قطع رقعی، توسط محمدرضا ترک‌تتاری به فارسی برگردانده شده و به همت نشر بیدگل به چاپ رسیده است.

روی جلد این کتاب، عنوان زیرتیتری را می‌بینیم که به مثابه شعار اثر عمل می‌کند؛ «در باب طبیعت و مقصود درام…» عنوانی که می‌تواند خیلی درست به نظر بیاید اگر سابقهٔ ممت (نویسندهٔ اثر) را در یاد داشته باشیم و هم‌چنین نوع درام‌سازی‌اش را مرور کنیم.

موضوع کتاب سه کاربرد چاقو

سه کاربرد چاقو، اثری مکتبی به شمار می‌رود که طی آن، دیوید ممت به عنوان نویسنده سعی داشته تا فرآیندهایی که در توسعهٔ یک اثر هنری –خاصّه نمایش‌نامه- نقشی مهم دارند را مورد واکاوی قرار دهد. او در این راه بر تعبیر کردن و تفسیرسازیِ شخصیِ پدیده‌ها –که وجه اصلی برخورد بشر با هر چیزی است-، تمرکز می‌کند.

در همین راستا، او هدف نمایش را در مسائلی مانند الهام بخشیدن یا پاکسازی پدیده‌ها و انتزاعات آدمی‌زاد می‌داند و البته معتقد است که چون تمام انسان‌ها به صورت فطری به دراماتیک کردن هر چیزی علاقه دارند، غریزی عمل کردن در نمایش، امری مثبت است.

از نظر ممت، این ماجرا وقتی اهمیت بیشتری می‌یابد که بدانیم قرار است این موضوع در عصر حاضر که در تقابل با حس، داده و اطلاعات را ارزشمند می‌داند، بررسی شود.

ممت با بسط دادن مباحث‌اش و به کار بردن مثال‌هایی از نمایش‌نامه‌نویسان بزرگی هم‌چون ویلیام شکسپیر، برتولت برشت، هنریک ایبسن، آرتور میلر و… سعی کرده تا بحثی کلی و آموزنده انجام دهد و به نوعی مانیفست برآمده از تجربیات و کارنامهٔ حرفه‌ای خود را بنویسد.

این اثر کوتاه از سه فصل و هشت زیربخش تشکیل شده است.

مانیفستی برای نمایش‌نامه

همان‎طور که گفتیم، سه کاربرد چاقو کتابی در مورد فضای نمایش‌نامه‌نویسی است؛ پیش‌تر در مطلب «آشنایی با قالب نمایش‌نامه» به توضیح این قالب و ایضا ساختارشناسی نمایش و مثال‌هایی از نمایش‌های خوب طول تاریخ پرداخته‌ایم. هم‌چنین دید ارسطویی نسبت به نمایش، باعث می‌شود تا بهتر بتوانید عناصر تحلیل شده در سه کاربرد چاقو را درک کنید؛ مبحثی که در مطلب مذکور مورد بررسی قرار داده‌ایم.

آشنایی با دیوید ممت، نویسندهٔ کتاب

دیوید آلن مَمِت(به انگلیسی: David Alan Mamet)، نمایش‌نامه‌نویس، فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان معاصر اهل ایالات متحدهٔ آمریکا است. اگر تالار مشاهیری برای نمایش‌نامه‌نویسان وجود داشت، قطعا او یکی از بزرگان فهرست مشاهیر بود و هم‌ردهٔ افرادی چون تنسی ویلیامز و آرتور میلر قرار می‌گرفت. نشریهٔ نیویورکر درمورد او نوشته بود: «هیچ نمایش‌نامه‌نویس معاصری جسورتر و با استعدادتر از او نبوده است. »

او با استفادهٔ مینی‌مال از زبان در تئاتر به جایگاه والایی رسید؛ اما علاوه بر زبان‌گرایی، می‌توانیم شخصیت‌پردازی قوی را هم جزو مولفه‌های آثارش نام ببریم.

ممت علاوه بر سه کاربرد چاقو، آثار متنوع و باکیفیتی را خلق کرده است. برای مثال می‌توانیم به نمایش‌نامه‌های «انحراف جنسی در شیکاگو، گلن‌گری گلن راس، نوشتهٔ رمزی، بوفالوی آمریکایی و گاه دلتنگی» یا فیلم‌نامه‌های «لمس‌ناپذیر، هیئت منصفه و پستچی همیشه دوبار زنگ می‌زند» اشاره داشته باشیم.

جملاتی از کتاب سه کاربرد چاقو

«آنچه یک قهرمان نیاز دارد نمایش است. در یک نمایش تمام‌عیار چیزی نامرتبط با خواستهٔ او پیدا نمی‌کنیم. هر پیشامد یا در راستا و یا در ممانعت از رسیدن قهرمان به هدفی مشخص است.

کارگزاران تبلیغاتی خوب می‌دانند که کمپین‌های انتخاباتی آمریکا ساختار یک درام را دارد. قهرمان ملت آمریکاست در هیئت کاندیدای مورد نظر. او مسئله‌ای را پدید می‌آورد و وعدهٔ حل آن را [هم] می‌دهد.

ما، مردم آمریکا، نیز مانند تماشاچیان نمایش سوار بر موج می‌شویم، نه چون طالب آن‌ایم که مسئله‌ای خاص حل شود. (فرضا چرا باید اینکه اتللو زن خیالی‌اش را می‌کشد یا نه برای ما مهم باشد؟) بلکه ارائهٔ راه‌حل مظهر توانایی ارائه‌دهندهٔ آن برای رسیدن به پیروزی است. درواقع سیاست درامی است به مراتب ساختارمندتر از بیشتر درام‌هایی که به روی صحنه می‌روند. »

«ما همه اسطوره‌ای داریم و با اعتقاد به آن زندگی می‌کنیم. دلیل زندگی ما همین اسطوره است. بخشی از سفر قهرمان این است که او (هنرمند/ شخصیت اصلی) ناچار است فهمش [از جهان] را کاملا دگرگون کند، حال چه به اجبار شرایط (که بیشتر در درام اتفاق می‌افتد)، چه با نیروی اراده (که بیشتر در تراژدی اتفاق می‌افتد)، قهرمان باید تفکرش دربارهٔ جهان را از نو بسازد و این نوسازی می‌تواند به خلق هنری والا بینجامد. »

«قماربازها بعد از برنده شدن نمی‌توانند به خود توضیح دهند چرا ادامه می‌دهند. اگر برای پول قمار می‌کرده‌اند، پس چرا پول راضی‌شان نکرده؟ و وقتی که ناگزیر می‌بازند، نمی‌توانند توضیح دهند اصلا چرا سراغ قمار آمده‌اند –اگر برای پول بوده، چرا نتوانسته‌اند، ببیند که پایان محتوم این کار باخت است؟ هیچ‌کدام از این نتایج تحمل‌پذیر نیستند و به این ترتیب، این قماربازها باید به التزام پناه برده و تسلیم منطق‌گریزی و درد شوند تا از خود در برابر آشکار شدن [حالات درونی‌شان] محافظت کنند. »

«آمریکای نژادپرست، آفریقایی‌آمریکایی‌ها را برای نقش شخصیت منفی انتخاب کرد. بعد از این انتخاب، رنج سیاه‌پوستان برای این نبود که موجب تشویش سفیدپوستان می‌شدند، بلکه به این خاطر بود که دلیل این تشویش نبودند! »