فیل در تاریکی یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات داستانی معاصر است؛ چرا؟ دلیلش را می‌توانیم از فیلم‌ها بفهمیم! حتماً تابه‌حال حداقل یک‌بار فیلم‌های سیاه و سفید هالیوودی را دیده‌اید که داستانی جنایی دارد، شخصیت‌هایش بارانی بلند می‌پوشند و خودشان را مخفی می‌کنند. این دقیقاً سبکی‌ست که این رمان را به فیلم‌های آمریکایی ارتباط می‌دهد. فیل در تاریکی یکی از معدود نمونه‌های رمان‌نویسی در ایران است که تلاش کرده یک داستان جنایی-نئونوآر واقعی بسازد، و در آن بسیار موفق بوده است. تاریخ داستان‌نویسی مدرن ایران را که نگاه می‌کنیم، با سبک‌ها و شیوه‌های مختلفی روبه‌رو می‌شویم. اگر عاشقانه بخواهیم سراغ بزرگ علوی می‌رویم، اگر بخواهیم درد اجتماع را بفهمیم کتاب‌های صادق چوبک را می‌خوانیم، و اگر با فلسفه سر و کار داشته باشیم، صادق هدایت را انتخاب خواهیم کرد. اما وقتی سلیقه‌ها دقیق‌تر و محدودتر می‌شود، گزینه‌ها کم‌تر می‌شود و انتخاب‌ها سخت‌تر. این‌جاست که می‌فهمیم داستان‌نویسی آمریکا هم مثل سینمایش، با سرعتی بسیار بیشتر از ما حرکت کرده و هنوز هم درحال شتاب است. برای همین می‌توانیم به رمانی مثل «فیل در تاریکی» افتخار کنیم؛ چون یکی از اولین نمونه‌های ادبیات پلیسی در رمان‌های فارسی‌ست. قاسم هاشمی‌نژاد، نویسندهٔ توان‌مند این رمان که آن را در سال ۱۳۵۵ چاپ کرد، در مصاحبه‌هایش بارها گفته بود که گمان نمی‌کرد رمانش تا این اندازه مورد توجه و علاقه قرار بگیرد. خب؛ از بحث تسلّط نویسنده که بگذریم، حالا می‌دانیم چرا این رمان تا این اندازه محبوب بوده و گذشت بیش از چهار دهه، از محبوبیت آن نکاسته است. این رمان در سال ۱۳۹۸ تجدیدچاپ شد و دلیل این استقبالی که دوباره آن را سر زبان‌ها انداخته همان یک چیز است؛ ادبیات پلیسی! پس اگر به داستان‌های معمایی، جنایی و پلیسی علاقه‌مندید، فیل در تاریکی بهترین انتخاب است! این کتاب توسط نشر هرمس به چاپ رسیده و به‌دلیل سال‌ها تاخیر طولانی در بازنشر آن، تابه‌حال فقط دوبار تجدید چاپ شده است.

داستان کتاب فیل در تاریکی

برخلاف تمام تعریف‌هایی که از این کتاب شد، فضا و شخصیت‌های داستان آن کاملاً بومی‌ست! درست است که ادبیات نوآر خودبه‌خود ما را به یاد هوای بارانی پاریس می‌اندازد، اما هاشمی‌نژاد تقلید و الهام‌گیری درست را بلد است. او مولفه‌های زیادی از داستان‌های نوآر آمریکایی و اروپایی را در داستانش دخیل کرده، اما شاخ و برگ‌هایی که برای هر حوزه‌ای از داستان تدارک دیده، نمی‌گذارد ما از فضای ایرانی خارج بشویم. روایت از زندگی شخصیتی به نام جلال امین شروع می‌شود که صاحب گاراژ است و برادری به نام حسین دارد. حسین برای تحصیل و زندگی به آلمان رفته و حالا بلیت برگشت دارد. حسین برای برادرش مرسدس آخرین‌مدلی را هدیه می‌آورد؛ غافل از این‌که در این ماشین مواد مخدر جاسازی شده و این، پای شخصیت‌های بسیاری را به داستان می‌کشاند؛ از گنگسترهایی خطرناکی که حاضرند برای پس‌گرفتن موادها، جلال و خانواده‌اش را بکشند؛ تا زن افسون‌گری که از مولفه‌های اصلی فیلم‌های نوآر است و در این راه جلال را به سمت خودش می‌کشاند. قاسم هاشمی‌نژاد برای نگارش این کتاب تماماً از فرهنگ و زبان فارسی استفاده کرده؛ تا جایی که حتی لهجه‌هایی را خلق کرده و دیالوگ‌های شخصیت ارمنیِ داستان را، به بهترین شکل روی کاغذ آورده است. این کتاب از رمان‌هایی‌ست که در بحبوحهٔ بسیاری از جریانات و وقایع مهم ادبی نگاشته شد؛ زمانی که جریان‌های تازهٔ شعری درحال تولد و رشد بود و نویسندگان معاصر زیادی، هنوز در قید حیات بودند. هاشمی‌نژاد در تمام دورهٔ کاری‌اش تلاش کرد تا اهمیّت محتوا را، با حفظ جایگاه فرم، هم‌چنان حفظ کند. فیل در تاریکی از آثاری‌ست که مورد کم‌لطفی قرار گرفت و از حمایت زیادی برخوردار نبود؛ این باعث شد سال‌ها زمان بگذرد تا ارزش واقعی این رمان در جامعهٔ ادبی ایران شناخته شود.

دربارهٔ قاسم هاشمی‌نژاد

او در سال ۱۳۱۹ در شهر آمل متولد شد؛ نویسنده‌ای که سال‌ها به فعالیت در شعر، تصحیح و نقد، پژوهش ادبیات عرفانی، ترجمه و روزنامه‌نویسی نیز مشغول بود. درحقیقت شهرت اصلی او به‌واسطهٔ نقدهایی بود که بر آثار هوشنگ گلشیری می‌نوشت؛ رقابتی که در آینده به مخالفت او با انجمن ادبی «جُنگ اصفهان» انجامید و حواشی زیادی را درپی داشت. هاشمی‌نژاد در تهیهٔ مصاحبه هم دست داشت و ویدیوهای مشهوری که در گفت‌وگو با ابراهیم گلستان و گلشیری داشت، هنوز هم موجود است. البته تمام این رقابت‌ها سالم بود و فقط در حوزهٔ ادبیات وجود داشت؛ در زندگی شخصی او مردی متین و متواضع بود که جز برای ادبیات، دغدغه‌ای نداشت.