دیوان غربی شرقی

چندین‌هزار فرسنگ عشق

اشعار گوته، در طاقچهٔ خانه‌های مردم آلمان درست مثل دیوان حافظ است در خانهٔ ما ایرانی‌ها! این شاعر و نمایش‌نامه‌نویس بزرگِ آلمانی از مفاخر ادبیات غرب محسوب می‌شود و یکی از کسانی است که در اشعار کلاسیکِ اروپا حرف اول را می‌زند. «دیوان غربی-شرقی» نقطهٔ تلاقی این دو شاعر بزرگ است؛ جایی که گوته شیفتهٔ حافظ می‌شود، او را مخاطب اشعارش قرار می‌دهد و به‌نوعی این اثر را تقدیم به او می‌کند. گوته این کتاب را در سال ۱۸۱۹ میلادی منتشر کرد و در ۱۲ فصل، با تاثیر عمیقی که از شخصیت و گفتار حافظ و به تبع آن از فرهنگ ایرانی گرفته بود، شیفتگی خود را به زبان خودِ حافظ، یعنی همان زبان شاعرانه بیان می‌کند. گوته که به زبان‌های زیادی مسلط بود، در سال‌های آخر عمر با ترجمهٔ اشعار حافظ آشنا شد و این دریچه‌ای بود به یادگیری زبان فارسی و عربی برای درک بهتر ظرافت‌های فرمی و کلامی حافظ.

گوته با درک این مساله که شعر هنری نسبتاً بومی است، به توصیف و شرح عقاید و اشعار حافظ می‌پردازد تا مخاطب شرقی‌زبان را با ساحت‌های جدیدی از ادبیات، و بالأخص شعر فارسی آشنا و همراه کند. او کلمات بسیاری را از زبان فارسی وام می‌گیرد و این واژه‌ها را در معنای دقیقشان به‌کار می‌برد. گوته که پیش از آن با فرهنگ و ادبیات فارسی آشنا بود و حتی قرآن و متون اسلامی را هم مطالعه می‌کرد، شیفتهٔ صلح‌جویی و روح لطیف حافظ می‌شود و با قرار دادنِ نامِ «دیوان» بر روی این اثر، آن‌را در تعبیری برآیند تمام تجربهٔ شاعرانه و عمر حرفه‌ای خود می‌داند.

«دیوان غربی-شرقی» دریچه‌ای از زبان و فرهنگ ایرانی به سمت اقلیم‌های اروپایی است و توضیحاتی که گوته در فصل‌هایی جدا از این ۱۲ فصل دربارهٔ شعر فارسی و شخص حافظ می‌دهد، این پیوند را محکم‌تر هم می‌کند. او برای هرکدام از این فصل‌ها عناوینی فارسی مثل «حافظ نامه، مغنی نامه، عشق نامه» و… در کنار سرفصل‌های آلمانی انتخاب کرده است.

این کتاب تابه‌حال سه بار در ایران ترجمه شده که برگردان محمود حدادی برای نشر پارسه غنای شاعرانهٔ این ترکیب فرهنگی و ادبی را به‌خوبی حفظ کرده است.

در شهر وایمارِ آلمان به نشانهٔ بزرگداشت تلاقیِ این دو دریای شعر و ادب، دو کرسی سنگی روبه‌روی یک‌دیگر ساخته شده است و محل دیدار دوست‌داران این دو شاعر از دو کشور است.

با این‌همه، هیچ‌چیز از چنگال سفت انتقادی گوته در نمی‌رود؛ نه شرق و نه غرب!

این نویسندهٔ مکتب رمانتیسم، به شیوهٔ خود در تعریف مشکلات روزِ جامعه‌اش هم، شاعرانه عمل می‌کند و از مسیری که با اشعار حافظ راهیِ آن شده است، یعنی صلح‌طلبی و عشق‌ورزی منحرف نمی‌شود. به این ترتیب نه‌تنها آلمان، بلکه تمام فرهنگ و ادبیات مغرب‌‎زمین را از فیلتر رمانتیک‌نگری خود رد می‌کند و قالیِ خاک‌گرفتهٔ هنر و فرهنگ زمانه‌اش را با دیدگاهی کلاسیک می‌تکاند!

شاگردی در اوج استادی

«یوهان ولفگانگ فون گوته» در سال ۱۷۴۹ میلادی در فرانکفورت به دنیا آمد و در کودکی در کنار تحصیل علوم ابتدایی، به زبان‌های عبری، فرانسه، لاتین، یونانی و انگلیسی مسلط شد. در دورهٔ تحصیل رشتهٔ حقوق، به اشعار «گلر» علاه‌مند شد و راهش را به ادبیات باز کرد. او در این دوران آثار بزرگی را نوشت و سپس به زادگاهش بازگشت. مدتی وزیر حکومت بود. سپس به ایتالیا رفت و مجسمه‌سازی و هنر کلاسیک را با مطالعهٔ آثار میکلانژ و رافائل آموخت.

«دیوان غربی-شرقی» حاصل سال‌های پایانی عمر او است و همین حقیقت، باعث می‌شود به اهمیت و غنای معنایی و هنری این اثر بیشتر پی ببریم. گوته در حوزهٔ ادبیات نمایشی هم شاهکارهایی به‌جا گذاشته که نمایش‌نامهٔ «فاوست» شاهکار به‌یاد ماندنی او است. او با کتاب «رنج‌های ورتر جوان» شهرت گسترده‌ای در آلمان کسب کرد و با گذشت زمان، به‌طور پیوسته به تاثیر او و اهمیت آثارش در شعر و ادبیات آلمانی افزوده شده است؛ تا حدی که باوجود پانوشت‌ها و توضحیات گوته برای مخاطبانِ ناآشنا، «دیوان غربی-شرقی» تا ۱۵۰ سال بعد از انتشار هنوز مهجور مانده بود!

جالب این‌که از او، تمرین‌هایی از رسم‌الخط‌های عربی به‌جا مانده و عبارتِ «علی ولی‌الله» از پرتکرارترینِ آن‌هاست!