قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دوره میانه)

«قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام»، عنوان کتابی از مرحوم داود فیرحی، نظریه‌پرداز و پژوهشگر سابق علوم سیاسی و اندیشه سیاسی اسلام است. این کتاب که برای اولین بار در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی به چاپ رسیده بود، تاکنون هجده بار تجدید انتشار یافته است تا اهمیت خود را به این شیوه به مخاطبان علوم انسانی ثابت کند. نشر نی، ناشری است که این اثر را در ۳۷۶ صفحه از قطع وزیری و با جلدی شومیز به انتشار رسانده است. ناشری که از کتاب‌های علوم انسانی گرفته تا رمان و نمایشنامه، در حوزه‌های مختلف ادبی و اجتماعی فعالیت چشمگیری دارد. شاید از اسم این کتاب خیلی جذب آن نشوید و به مطالعهٔ آن راغب نباشید؛ اما باید گفت که این اثر به موضوعاتی جدی می‌پردازد و از آن‌جا که مباحث مربوط به کتاب در زندگی روزمرهٔ ما به صورت مستقیم و غیر مستقیم اثر می‌گذارند، پیشنهاد خرید کتاب حاضر، پیشنهاد عبثی نیست؛ چرا که با یک ایدئولوژی طرف هستیم که هم‌اکنون نه‌تنها در ایران، بلکه در اغلب قریب به اتفاق خاورمیانه در حال نظام‌مند کردن حوزه‌های اجتماعی است.

موضوع کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام

قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، کتابی در حوزهٔ علوم (یا اندیشه‌ی) سیاسی محسوب می‌شود و می‌توانیم آن را در پنج قسمت تقسیم‌بندی کنیم. قسمت اول کتاب به بیان مقدمه از سوی فیرحی و آشنایی با محورهای بحث خلاصه می‌شود. نویسنده در بخش دوم به بررسی اندیشهٔ سیاسی سده‌های میانهٔ اسلامی می‌پردازد. بخش سوم مربوط به چگونگی پیدایش ساخت و روابط قدرت در جهان اسلام است. بخش چهارم جایی است که فیرحی سعی می‌کند تا از طریق قواعد تحلیل گفتمانی به صورت‌بندی دورهٔ مذکور بپردازد و مانند اکثر کتاب‌های این‌چنینی، بخش آخر به نتیجه‌گیری از پژوهش مورد بررسی اختصاص یافته است. اما بد نیست قبل از مطالعهٔ این اثر بدانید که در طول قلم‌فرسایی فیرحی، همواره یک پیش‌فرض وجود دارد. درواقع از نظر او نصّ دینی همواره در کانون فرهنگ سیاسی مسلمانان قرار دارد و بنابراین تمام مباحث کتاب با چنین سنجه‌ای آزموده می‌شوند. البته فیرحی علاوه بر سنجه دانستن، نصوص دینی را علاوه بر متن پایه دانستن، یک متن مولد هم می‌داند که اکثریت گونه‌ها و اندیشه‌های سیاسی و فرهنگی ما از آن زاده شده‌اند. حال با این پیش‌فرض‌هاست که نویسنده تلاش می‌کند تا مروری دوباره بر عقلانیت و اندیشه‌ورزی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ما داشته باشد. اما نکتهٔ جالب آن‌جاست که او با وجود پیش‌فرض دانستن این نکته، از چگونگی تدوین، عملگری و بسط نظریات مذکور غافل نبوده و نیست. از مهم‌ترین مضامین کتاب حاضر می‌توانیم به نکاتی همچون رابطهٔ حقیقت و روش، ویژگی‌های قدرت و همچنین کاستی‌های ارجاع روش‌شناسی اشاره داشته باشیم.

آشنایی با داود فیرحی، نویسندهٔ کتاب

داود فیرحی، متولد ۱۳۴۳، یکی از نظریه‌پردازان روزگار ماست که همزمان در حوزهٔ علمیه و دانشگاه به فعالیت می‌پرداخت. او دارای مدرک دکترای علوم سیاسی از دانشگاه تهران و همچنین تحصیلات حوزوی تا سطح عالی از حوزه‌های علمیهٔ زنجان و قم بود. فیرحی تا زمان فوت خود در سال ۱۳۹۹ به علت بیماری کرونا، تقریبا تمام زمان خود را به تحقیق و پژوهش در باب علوم سیاسی و علوم انسانی اختصاص داده بود و جدای از تحقیق و پژوهش با حضور در دانشگاه‌های تهران و مفید قم به عنوان استاد، سعی داشت تا آموخته‌های خود را به دیگران انتقال دهد. فیرحی همچنین عضو مجمع مدرسین و محققین قم بود و جدای از تدریس آکادمیک، درس‌گفتارهای خود را به صورت آزاد برای عموم مردم مطرح می‌کرد. غیر از کتاب حاضر، یعنی قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، از بین مهم‌ترین آثار فیرحی می‌توانیم به کتاب‌هایی همچون دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی، تاریخ تحول دولت در اسلام، روش‌شناسی و اندیشهٔ سیاسی در اسلام، دین و دولت در عصر مدرن، فقه و سیاست در ایران معاصر و نهایتا فقه و حکمرانی حزبی اشاره داشته باشیم.

بخش‌هایی جالب از کتاب قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام

نظریهٔ گفتمان که اخیرا سهم زیادی در تحلیل نظام‌های سیاسی و فکری دارد، در دو گرایش عمده جریان یافته است. دسته‌ای از نظریه‌های گفتمان که پیوند نزدیک با گشتارها در حوزه زبان‌شناسی ساختاری دارند و دسته‌ای دیگر که پیوندهای دوری با تحلیل ساختاری دارند و در معرض نقد درونی مفهوم سوسوری از نشاه قرار نمی‌گیرند. اولی به وسیله فراساخت‌گرایان ارائه شده و دومی در اثار و اندیشه‌های میشل فوکو عرضه شده است. در این تحقیق که بر نظام دانش یا گفتمان سیاسی دورهٔ میانه تمرکز دارد، عمدتا بر روش‌شناسی مبتنی بر تفسیر فوکویی از گفتمان توجه شده است. فوکو همانند دیگر ساختارگرایان و مابعد ساختارگرایی، بر ساختار در برابر سوژه [فاعل شناسا] و زبان در برابر اندیشه تاکید داشت، و صورت‌بندی دانش را به طور بنیادین مستقل از نیت‌های سوژه یا فرد عاقل می‌دانست. اما در گرایش ساختارگرایان که ساختارهای زبانی را تبدیل به مطلق‌های جدیدی می‌کردند که در پرتو آنها تمامی محتوای قلمرو و واقعیت انسانی قابل درک باشد، سهیم نبود.

ابونصر فارابی در سه اثر مهم خود به بحث از علم مدنی و حکمت عملی پرداخته است: [از نظر او] فلسفهٔ مدنی دو قسم است؛ نخست آنکه به شناخت افعال خوب و اخلاق که افعال جمیعه از آن صادر می‌شود، و توانایی به اسباب آنها و… می‌پردازد و صناعه خلقیه نامیده می‌شود. و دوم، (علمی است) شامل معرفت بر اموری که موجب تحصیل اشیاء جمیله برای اهالی شهرها و توانایی کسب و حفظ آنها توسط آنان می‌شود و این علم را فلسفهٔ سیاسی نامیده‌اند.

ابن خلدون ترتب دانش بر عمران و از طریق آن بر قدرت و عصبیت را از اسرار الهی می‌داند که اختصاص به دانش خاص و بنابراین، تمدن اسلامی ندارد و دیگر ملت‌ها و اقوام نیز آنگاه که قدرت و عصبیت مسلط داشته باشند به دانش‌های مناسب و متنوع آراسته می‌شوند. ایرانیان و رومیان قبل از اسلام از آن روی به علوم عقلی و دیگر دانش‌ها مجهز شدند که عمران ایشان به وفور رسید و دولت و سلطنت، پیش از اسلام و هنگام ظهور اسلام، به آنان اختصاص یافت. ابن خلدون به رغم معکوس کردن اولویت نظریه نسبت به عمل، و دانش نسبت به عمران و قدرت، هرگز اهمیت دانش در شکوفایی عقلانیت را نادیده نمی‌گیرد. و به این لحاظ، بر اهمیت فوق‌العاده دانش در تنظیم و توسعهٔ استعدادها و مهارت زندگی انگشت می‌فشارد.