مفهوم قانون در ایران معاصر

قانون از دیرباز در تمام جهان مسئله‌ای بوده که در کوچک‌ترین اجزای شکل‌دهندهٔ یک نظام ساختاری سیاسی به شکلی پویا نقش داشته و با پیشرفت به سمت زندگی متمدن، همیشه پابه‌پای بشر رشد و نمو یافته است. به موازات علم و فرهنگ، قانون به عنوان یک مؤلفهٔ ارزشی همیشه مورد بحث بوده و از دیدگاه‌های مختلفی بررسی شده است و فارغ از زمان و شرایطی که در آن زندگی می‌کنیم، تجدید نظر در آن لازم و ضروری‌ست. این مفهوم به طور مستقیم با مسئلهٔ عدالت در ارتباط است و در حوزه‌های حقوقی، پایهٔ تمام مکالمات را بنیان می‌گذارد. «مفهوم قانون در ایران معاصر» کتابی‌ست که محل بحث اصلی‌اش را در این‌جا و اکنون قرار می‌دهد و تلاش می‌کند تا با مطالعه و بررسی جامعی حول محور «بایدها و نبایدها»، فلسفهٔ قانون و قانون‌گذاری را بار دیگر به چالش بکشد. برخلاف چیزی که در داستان‌ها می‌خوانیم و در فیلم‌ها می‌بینیم، عدالت چیزی نیست که به‌یک‌باره و در یک اقدام جانانه به دست بیاید. عدالت را باید در کاستی‌هایی جستجو کنیم که از ریزترین رفتارهای ما ناشی می‌شود و در یک حرکت جمعی، به یک اثر پروانه‌ای بدل می‌گردد. کتاب مفهوم قانون در ایران معاصر برای بررسی مفهوم عدالت به اصل برمی‌گردد و اصول قانون‌مداری و حقوق اجتماعی را، مطابق ایدئولوژی اسلامی به بحث می‌کشاند. «تحولات پیشامشروطه» زیرعنوانی‌ست که به بازهٔ تاریخی مباحث این کتاب اشاره دارد؛ یعنی از پایان حکومت صفویان تا پاگرفتن انقلاب مشروطه و تحولاتی که منجر به شکل‌گیری نظام حکومتی مدرن در ایران شد. این کتاب در ۹ فصل به طور مفصل به شرح تحولات اجتماعی-سیاسی در این دوره می‌پردازد و از شروع تغییرات در دل نظام سنتی آغاز می‌شود تا خواننده را با جزئی‌ترین وقایعی که در این دگرگونی نقش داشتند، به سمت نظامی نو ببرد. این کتاب در سال ۱۳۹۹ توسط «نشر نی» به چاپ رسید. برای مطالعه بیشتر دربارهٔ کتاب «مفهوم قانون در ایران معاصر» و خرید اینترنتی کتاب با ما همراه باشید.

عناوین و فصل‌های کتاب مفهوم قانون در ایران معاصر

در هرکدام از ۹ فصلِ اصلی این کتاب به عنواوینی متفاوت پرداخته می‌شود که از نظر مفهومی پیوستگی دارند و زنجیره‌وار، فرآیند تغییر را به تصویر می‌کشند. از آن‌جایی که «مفهوم قانون در ایران معاصر» یک کتاب چندجانبه و جزئنگر است، هر قسمت از آن با توضیحاتی تخصصی همراه است که نیاز به اگاهی از پیشینهٔ آن دارد. به همین دلیل هر عنوان به خوبی در توضیح مضمون آن بخش خودکفاست و ما نیز به ذکر زیرعنوان‌های هر فصل اکتفا می‌کنیم.

فصل اول؛ دولت و قانون در نظم سنتی

• تداوم سنت در اوایل قاجاریه

الف) سنت حکمرانی در سلسلهٔ صفویه

ب) اقتدار شاهنشاهی صفوی

ج) الهیات سلطنت در عصر صفوی

۲. سه تقریر از رابطهٔ دین و سنت

الف) دوگانهٔ مجتهد-سلطان

ب) ولایت سلطان

ج) ولایت مجتهدین

فصل دوم؛ حکمرانی سنتی و الهیات قانون

• قانون و شریعت
• شریعت و سلطنت
• اجتهاد و سلطنت
• تحول در قلمرو اجتهاد

فصل سوم؛ بحران در سنت

• ایده سلطنت مستقله
• سلطنت مستقله و نوسازی دولت

الف) اصرار بر سنت؛

۱. آرمان نظریه سلطنت

۲. نقد سلطنت موجود

ب) در «راه» نوآیین

• سلطنت منتظم
• نظم تقی‌خانی و مفهوم قانون

فصل چهارم؛ تنظیمات و قانون تنظیماتی

• مجلس شورای دولتی و مصلحت‌خانه
• مفهوم قانون در مجلس شورای دولتی و مصلحت‌خانهٔ ناصری
• ضرورت و تردید؛ نوگرایی و هراس از نوگرایی
• مفهوم قانون در گفتمان تنظیمات

۱. تنظیمات ملکَم‌خانی و مفهوم قانون

۲. دستگاه تنظیمات و فرآیند تولید قانون

فصل پنجم؛ تحول تنظیمات و مسئلهٔ قانون

• عبور از نصیحت‌نامه به کریتیک
• مکتوبات کمال‌الدوله و مفهوم قانون
• قانون قزوینی و بحران اجتماعی
• رسالهٔ مجدیه و بحران آگاهی
• یک کلمه، شریعت و قانون

الف) اشارات اولیه

ب) زمینهٔ یک کلمه یا روح‌القوانین

ج) بازاندیشی در اصول تمدن فرنگ

د) مفهوم قانون در رسالهٔ یک کلمه

• کار ویژه و اقتباس قانون
• تفکیک اصول و فروع قوانین
• قانون و ملازمهٔ عقل و شرع
• نقد یک کلمه
• نقدِ نقد
• اصلاح و تکفیر

فصل ششم؛ تنظیمات حسنه؛ چرخش به تجربهٔ عثمانی

• روند تنظیمات حسنه
• کالبدشناسی تنظیمات حسنه

الف) هیئت دولت/ دربار اعظم

ب) ترَک در ساختار تنظیمات

۱. قرارداد رویتر

۲. سفر شاه به فرنگ

ج) جسد بی‌روح تنظیمات

د) مجالس تنطیمات ولایی

ه) دیوان تحقیق

و) تفکیک بین دو نهاد سیاسی و نظامی

ز) فروپاشی تنظیمات

• نقد تنظیمات حسنه

الف) نقد از درون سنت

ب) نقد از بیرون سنت

• بازگشت به سلطنت مستقله

فصل هفتم؛ تحولات پیشامشروطه و انقلاب در مفهوم قانون

• قانون، دین و دولت
• تناسب دین و ملت
• اولویت نقد/ اصلاح دین

۱. نقد و نفی اصل دین

۲. در جست‌وجوی مذهب جدید

الف) بابیه و آیین بیان

ب) سیاست بهایی

۳. اندیشهٔ احیا

• قانون ناصری و دوگانهٔ شریعت و سلطنت

۱. بازگشت به شریعت

۲. دو کتاب قانون

۳. مجلس مقدس

۴. احیای نهاد شیخ‌الاسلامی

۵. اصلاح فکر دینی

• تقدم اصلاح دین بر سیاست
• مفهوم ایرانی قانون
• طالبوف و مفهوم قانون
• انقلاب در بنیاد قانون
• قلمرو قانون
• آزادی و قانون

فصل هشتم؛ فتنهٔ قانون

• قانون و اتحاد اسلام
• روزنامهٔ قانون
• قانون و تنباکو
• سیاحت‌نامهٔ ابراهیم بیک

فصل نهم؛ قانون، شریعت و مشروعیت

• انجمن‌های مخفی و مسئلهٔ قانون
• قانون اسلام و آزادی
• استدلالِ دینی بر هدفِ ملی
• انجمن مخفی و مفهوم قانون
• شریعت و مشروطیت
• گسست ملت-دولت و دگرگونی در مفهوم قانون
• مجلس مقننه؛ از شورای اسلامی تا شورای ملی
• نظام‌نامهٔ انتخابات

خلاصه و نتیجه: قانون؛ از حکمرانی سنتی تا بی‌قراری سنتی

• سنت و قانون
• چالش سنت
• قانون و نظم تقی‌خانی
• قانون و نظم جدید
• مجلس شورای دولتی و مصلحت‌خانه
• منگنهٔ قدیم و جدید
• قانون تنظیمات
• قانون و تنظیماتِ دومجلسی
• بحران قانون
• شریعت و بحران قانون
• شریعت و قانون اساسی؛ امکان یا امتناع
• قانون و مجلس شورای دولتی

دربارهٔ داوود فیرحی؛ نویسنده کتاب

داوود فیرحی پژوهش‌گر علوم و اندیشه سیاسی اسلامی در سال ۱۳۴۳ در شهر زنجان متولد شد و در سال ۱۳۹۹ در اثر ابتلا به ویروس کرونا درگذشت. حجت‌الاسلام فیرحی در حوزهٔ علمیهٔ قم تا سطح عالی تحصیل کرد و پس از دریافت مدرک دکترای علوم سیاسی از دانشگاه تهران، در دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی این دانشگاه سمت استاد تمام را اخذ کرد. دکتر فیرحی جزو اساتید مدعو در دانشگاه مفید شهر قم بود و با عضویت در «شورای مرکزی مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم»، سخنرانی‌ها و درس‌گفتارهایی را نیز در موسسه مطالعات سیاسی-اقتصادی پرسش برگزار می‌کرد. فیرحی در تمام طول دوران کار و پژوهش خود به تألیف ۱۰ کتاب دست زد و ۶۰ مقاله در حوزهٔ اندیشهٔ سیاسی منتشر کرد. از دیگر کتاب‌های دکتر فیرحی می‌توانیم به «قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، آستانهٔ تجدد در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله، فقه و سیاست در ایران معاصر: فقه سیاسی و فقه مشروطه، تاریخ تحول دولت در اسلام، فقه و سیاست در ایران معاصر: تحول حکومت‌داری و فقه حکومت اسلامی، دولت مدرن و بحران قانون: چالش قانون شریعت در ایران معاصر» اشاره داشته باشیم.