فقه و سیاست در ایران معاصر، فقه‌سیاسی و فقه مشروطه

«فقه و سیاست در ایران معاصر» عنوان کتابی از داود فیرحی، نظریه‌پرداز و پژوهشگر علوم سیاسی و اندیشهٔ سیاسی اسلام است. این کتاب برای اولین بار در سال ۱۳۹۱ هجری شمسی به چاپ رسیده است و تا آخرین تجدید چاپ خود (در سال ۱۳۹۹) هشت بار به تجدید چاپ دست یافته است. فقه و سیاست در ایران معاصر (فقه سیاسی و فقه مشروطه در ایران معاصر) کتابی مجلد است که از دو جلد هم‌اندازه تشکیل شده است. این کتاب که توسط نشر نی به چاپ رسیده است، مشتمل بر دو جلد است که هرکدام از ۵۳۶ صفحه در قطع رقعی تشکیل شده‌اند. خرید کتاب حاضر و مطالعهٔ آن از این جهت می‌تواند برای شما جالب باشد که در جامعه‌ای با نظام دینی زندگی می‌کنید و از آن‌جا که در چنین نظام‌هایی فقه بر سیاست اثرگذار است و طبعاً سیاست هم بر فرهنگ، اقتصاد، هنر، سبک زندگی و بسیاری از جنبه‌های زندگی ما اثر می‌گذارد، می‌توانیم چنین کتابی را اثری مطلوب برای درک زندگی اجتماعی خودمان بدانیم. چه‌اینکه فقه و سیاست در ایران معاصر، کتابی است که فیرحی در آن در پی ارزیابی کردن موقعیت فعلی مردم‌سالاری (یا همان دموکراسی) در جامعه‌ای دینی، آن هم با تکیه بر دانش سنتی فقه است. این کتاب با سوژهٔ جذاب و بکر خود، از زمان اولین انتشار تا به حال تبدیل به نقل محافل جدی سیاسی و فقهی شده است و برای مثال، موضوع نشست‌های نقد و بررسی تحلیلی، یادداشت‌های منتقدین و مقالات مفسرین بوده است.

موضوع کتاب فقه و سیاست در ایران معاصر

فقه و سیاست در ایران معاصر از دو جلد تشکیل شده است؛ فیرحی در جلد اول این کتاب به سه مبحث مهم از دیدگاه خود، یعنی مباحث ماهیت فقه سیاسی، فقه شیعه و ماهیت امر سیاسی و همچنین مسالهٔ نوگرایی و دولت (و پیوند آن با فقه) می‌پردازد. نشر نی در مطلبی راجع به اهمیت کتاب و هدف خود از چاپ آن نوشته بود:

فقه سیاسی به ارزیابی ماهیت دولت، جامعهٔ سیاسی و شکل‌های متفاوت نهادها و تشکل‌های داوطلبانه‌شان علاقه‌مند است که [همگی] از مختصات جامعهٔ مدنی مدرن شمرده می‌شوند؛ اما این ارزیابی به فهم دو چیز بستگی دارد: یکی حضور معمایی فقه سیاسی در جامعهٔ پیچیدهٔ امروز است و دومی هم بنیاد مذهبی سیاست مدرن در جهان اسلام. در چنین شرایطی، شاید بتوان در موقعیت معرفتی مناسب قرار گرفت و درصدد پاسخ به دو مسئلهٔ معمایی برآمد.

دو مسالهٔ معمایی مذکور را شاید بتوانیم با دیدی ساده‌سازانه این‌‎چنین مطرح کنیم: اولین مساله آن‌جاست که آیا می‌شود ارزش‌های دموکراسی که عموما غربی هستند را با فقه اسلامی درهم آمیخت و از طرف فقه آنان را تایید کرد؟ دومین مساله هم آن‌جایی اهمیت می‌یابد که در نظام اجتماعی اسلامی ما، آیا می‌شود نقشی فراتر از آن تایید برای فقه در مقام عملگری و علی‌الخصوص در حوزه‌های گفتگوی عمومی و سیاست در نظر گرفت یا خیر؟

آشنایی با داود فیرحی، نویسندهٔ کتاب

داوود فیرحی یکی از پویاترین پژوهشگران دینی ایران معاصر بود؛ این نکته را می‌توان در تحصیلات فیرحی و کسب دکترای علوم سیاسی از دانشگاه تهران و پیش بردن تحصیلات حوزوی تا سطح عالی اثبات کرد. او استادتمام گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران بود و همچنین یکی از بزرگ‌ترین علاقه‌مندان پیوند برقرار ساختن میان حوزه و دانشگاه محسوب می‌شد. بسیاری از محققین، فیرحی را تاثیرپذیرفته از افرادی مانند جان لاک، میشل فوکو، آخوند خراسانی و همچنین محمدحسین نائینی می‌دانند. تالیفات فیرحی بی‌شمارند و تنها در حوزهٔ مکتوب از کتاب‌های تحلیلی می‌توانیم به یازده اثر قطور و چندبخشی از او برسیم. اما اگر بخواهیم مهم‌ترین آثار فیرحی را نام ببریم، باید به کتاب‌هایی مانند قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، نظام سیاسی و دولت در اسلام، روش‌شناسی و اندیشهٔ سیاسی در اسلام، دین و دولت در عصر مدرن، فقه و حکمرانی حزبی و نهایتا مفهوم قانون در ایران معاصر اشاره داشته باشیم. این پژوهشگر دینی و سیاسی در سن ۴۷ سالگی، پس از ابتلا به بیماری کرونا به بخش آی‌سی‌یو بیمارستان منتقل شد و در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۹۹ در بیمارستان لالهٔ تهران درگذشت.

بخش‌هایی جالب از کتاب فقه و سیاست در ایران معاصر

فرهنگ عمومی و بستر سیاست را داشتن هوشمندی، تدبیر و عقل عملی تعریف کرده است. همین مجموعه، بلافاصله بین عقل، تدبیر عملی و حکومت یا دولت پیوند برقرار کرده و امر سیاسی را نسبت یا تعهد به یک ترتیب یا سازمان حکومتیِ مشخص دانسته است. بدین سان، سیاست چونان دستگاهی تلقی می‌شود که ابزار تحقق عقل عملی برای افراد یک جامعه است. دستگاه سیاست، که مفهومی مدرن است، عبارت است از فعالیت سازمان‌یافته و منظمی که به منظور نظارت بر مقامات و تشکیلات دولتی و مزایای حاصل از آن طراحی شده است. استعارهٔ دستگاه سیاسی و تشبیه سیاست به دستگاهی ماشینی، تلویحا بیانگر انتظار کارآیی، هماهنگی، انتظام و وجوه قطعات قابل تعویض و قابل جایگزینی است. در عین حال، به معنای فناوری عمل سیاسی و دشواری‌هایش برای کسانی است که با آن آشنا نیستند یا مطابق با قواعد آن عمل [نکرده و] نمی‌کنند.

حق امری اعتباری است و هنگامی قابل تصور است که اولا، حوزه‌ای از آزادی و مباحات تصور شود و ثانیا، این نوع از مباحات یا آزادی از منشأ معینی جعل شده باشد. بدین سان اگر عقل یکی از منابع جعل حق در فقه اسلامی تلقی شود، لاجرم باید حوزه‌ای به نام حوزهٔ مباحات عقلی، چونان حلقهٔ واسط عقل و حق، تصویر شود. به همین دلیل است که در این جا زنجیرهٔ عقل، اباحه و حق سخن می‌گوییم. اباحه در لغت از واژهٔ مباح در مقابل محظور یا ممنوع آمده است و حاکی از نوعی آزادی عمل است. بنابراین اباح الشیء یعنی آن چیز را آزاد و از هر قیدی رها کرد. در اصطلاح عبارت است از مباح کردن چیزی از جانب کسی که چنین اهلیتی دارد.

محور تحلیل دولت در اندیشهٔ نائینی، ولایت است. همین عنصر، معیار تمییز دولت مشروع و نامشروع است. بر مبنای این تقسیم، آرمان نائینی، دولت ولایتیهٔ مبتنی بر دو عنصر عصمت یا حاکم معصوم و شورا است. وی از آن روی که ولایت را اساس مشروعیت دولت می‌داند، از میان دولت‌های تاریخی عصر غیبت نیز دولتی را که خصلت ولایتیه داشته و از مشخصات حکومت‌های تملیکی فاصله دارد، بیشتر ترجیح می‌دهد.