«بازرس» عنوان نمایش‌نامه‌‎‌ایست چندلایه که از دل یک اتفاق تقریباً ساده، همهمه‌ای نامعمول می‌سازد و از دل موضوعی که در سطح اجتماع به وفور یافت می‌شود، پیامی جندوجهی را به مخاطب می‌رساند؛ مفهومی که از رفتار تک‌تک افراد سرچشمه می‌گیرد و در طول ماجرا به مجموعه‌ای بزرگ‌تر در ساحت اجتماعی و سیاسی تبدیل می‌شود. فساد اداری و سوءاستفاده از قدرت در تمام دنیا دیده می‌شود و برای هیچ‌کس تازگی ندارد. حالا نیکلای گوگول که استادبزرگ طنزنویسی و پرداختن به شکاف‌های اجتماعی‌ست، در این نمایش‌نامه شخصیت‌هایی را دور هم جمع کرده که در یک چیز مشترک‌اند و آن، بی‌توجهی به عدالت است. آن‌ها در یک وضعیت بحرانی، در معرض افشای اسناد فسادهایشان قرار می‌گیرند و حالا هرکسی فقط‌وفقط به فکر این است که خودش را از مهلکه نجات دهد. تشریفات اداری و ظاهرسازی‌های مضحک دولتی به تشویش و تهدید تبدیل می‌شود و حالا هیچ‌یک از آن‌ها حاضر نیست ذره‌ای از حقوقش را رها کند. طبق بعضی گفته‌ها، گوگول شخصیت‌ها و پیرنگ اصلی این نمایش را به طور شفاهی از زبان الکساندر پوشکین شنیده و در ترکیب آن با سبک نویسندگی خودش، یکی از بزرگ‌ترین آثار نمایشی جهان و ادبیات روسیه را خلق کرده است. این کتاب در سال ۱۸۳۶ منتشر شد و در سال ۱۸۴۲ با ویرایش نهایی به روی صحنه رفت. از این کتاب تابه‌حال ۱۳ اثر سینمایی، تلویزیونی و تئاتری اقتباس شده است. نمایش‌نامهٔ «بازرس» به بیشتر زبان‌های دنیا ترجمه شده و در ایران نشر هرمس آن را با ترجمهٔ دقیق و خواندنی آبتین کلگار منتشر کرده است.

موضوع داستان نمایش‌نامه بازرس

ابتدای نمایش جایی‌ست که شهردار، مسئول مؤسسات خیریه، سرپرست مدارس، قاضی، رئیس پلیس و چند شخصیت دیگر در خانهٔ شهردار جمع شده‌اند و وقتی اعلام می‌شود که قرار است یک بازرس به این شهر بیاید و حساب کار همه را به بالادستی‌ها گزارش کند. گفتگوهای شروع می‌شود و هرکسی اعتراضی می‌کند و نظری می‌دهد، اما مسئله در این‌جاست که بازرس به صورت مخفیانه و با لباس مبدل، در قالب یک شخص عادی ظاهر خواهد شد و هیچ‌کس نمی‌تواند او را تشخیص دهد! این مسئله باعث می‌شود شهردار به چند نفر تلفن کند و آمار رفت و آمدهای تازهٔ شهر را دربیاورد. آن‌ها شخصیتی به نام «ایوان الکساندروویچ خلیستاکوف» را پیدا می‌کنند که چند روزی‌ست در یکی از هتل‌های شهر مقیم است و وقتی می‌فهمند که هزینه‌های او به حساب‌های دولتی می‌رسد، یک‌صدا می‌شوند که احتمالاً بازرس همین شخص است. با این حساب شهردار به دیدار خلیستاکوف می‌رود و با احترامی ساختگی، از او می‌خواهد که به منزلش بیاید. او چه بازرس باشد چه نباشد، به خانهٔ شهردار می‌رود و آن‌ها که آمادگی همه‌چیز را دارند، تمام و کمال در خدمت خلیستاکوف درمی‌آیند. اما خلیستاکوف مرد باهوشی‌ست و پس از این‌که حدس می‌زند ماجرا از چه قرار است، تصمیم می‌گیرد روی دیگرش را به‌کار بگیرد و از جهل این جماعت، بیشترین استفاده را ببرد.

دربارهٔ نیکلای گوگول؛ نویسنده کتاب بازرس

نیکلای واسیلیویچ گوگول در سال ۱۸۰۹ در منطقه‌ای روستایی واقع در اوکراین امروزی به دنیا آمد. کودکی و نوجوانی او با امکانات خوبی سپری شد و پس از تحصیلات متوسطه به پترزبورگ نقل مکان کرد تا شغل رؤیایی‌اش را به دست آورد؛ یک کار پردرآمد دولتی! اما هیچ‌چیز مطابق میل و انتظارات گوگول پیش نرفت و او تنها توانست به یک کارمند دون‌پایهٔ دولتی تبدیل شود. او در ۲۰ سالگی اولین کتابش را منتشر کرد که منظومه‌ای شاعرانه بود؛ اما موفقیت این کتاب آن‌قدر کم بود که خود گوگول هم از آن راضی نبود و نمی‌خواست با چنین اثری در جامعه شناخته شود. برای همین اکثر نسخه‌هایی که از اولین کتابش در بازار موجود بود را خریداری کرد و همه را آتش زد! شاید همین وسواسی که برای خاص بودن داشت و کمال‌طلبی او در نویسندگی، شروع تحول شخصیتی او بود. پس از مدتی ناامید و سرخوردگی، گوگول دوباره به عرصهٔ ادبیات برگشت و این بار با داستان‌هایی موسوم به «شب‌هایی در قصبهٔ نزدیک دیانکا» توجه و تحسین اسطوره‌اش پوشکین را برانگیخت و در مسیر موفقیت افتاد. طی سال‌های ۱۸۳۵ تا ۱۸۴۲ او مشغول نوشتن مجموعه‌ای از داستان کوتاه بود که امروزه اکثر داستان‌های آن، مثل «تاراس بولبا، نفوس مرده، شنل، پرتره، عروسی و یادداشت‌های یک دیوانه» از شاهکارهای ادبی محسوب می‌شود؛ چه در طنزپردازی، چه در نمایش‌نامه‌نویسی و چه در داستان کوتاه.