سرچشمه‌های دانایی و نادانی

کتاب «سرچشمه‌های دانایی و نادانی»، یکی از آثار مشهور تاریخ فلسفهٔ غرب است که توسط کارل پوپر، اندیشمند اتریشی‌تبار انگلیس نوشته شده است. البته متن این کتاب درواقع حاصل پیاده‌سازی سخنرانی مشهور پوپر در سال ۱۹۶۰ میلادی و در آکادمی بریتانیا بوده است. متنی که ابتدا به صورت مقاله و به زبان انگلیسی منتشر شد؛ اما چند سال بعد به زبان فرانسوی ترجمه شد و در سال ۱۹۸۵ به صورت یک کتاب مستقل چاپ گردید. عباس باقری به عنوان مترجم کتاب، این اثر را از روی همان نسخهٔ فرانسوی با نام Des Sources de la connaissance et de l'ignorance به زبان فرانسوی برگردانی کرده است. این نسخه را نشر نی در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی برای اولین بار منتشر کرد؛ نسخه‌ای که تاکنون ۱۳ بار تجدید چاپ شده است. نسخهٔ نشر نی از این کتاب کوتاه مشتمل بر ۸۷ صفحه از قطع رقعی است و با جلدی شومیز به انتشار رسیده است. کتابی که از ۱۷ بریدهٔ کوتاه سخنرانی پوپر تشکیل شده است. سرچشمه‌های دانایی و نادانی، همان‌طور که گفتیم در حوزهٔ اندیشه و فلسفه جای می‌گیرد و به همین دلیل اگر دلتان لک زده تا حرفی جدید و بکر در حوزهٔ فلسفه بشنوید، حتما باید به فکر خرید کتاب سرچشمه‌های دانایی و نادانی بیفتید.

موضوع سرچشمه‌های دانایی و نادانی

پوپر در سخنرانی مشهور خود به دنبال این بوده است تا دو رویکرد معرفتی مهم، یعنی خردگرایی (تشخیص درست از نادرست با شهود ذهنی) و تجربه‌گرایی (توجه به مشاهدات واقعی از طبیعت) را رودرروی خود بگذارد و مخاطب را به این نتیجه برساند که هردوی این رویکردها از خوش‌بینی خاصی برخوردارند و به واسطهٔ آن‌ها نمی‌شود منبع اصلی علم را زیر سوال برد! اما مشکل در کجاست؟ درواقع از نظر پوپر این وابستگی به یک منبع خاص باعث تداوم دیکتاتوری و توتالیتری می‌شود؛ بنابراین پیشنهاد می‌کند تا به جای جستجوی یک نظریه یا منبع مطلق دانش، همیشه به دنبال جستجوگری جدید و انتقاد باشیم تا با نسبی کردن به تمام موضوعات و پدیده‌ها، چارچوب‌هایی ازپیش تعیین‌شده برای خود نداشته باشیم.

آشنایی با کارل پوپر، نویسندهٔ کتاب

کارل رایموند پوپر، فیلسوف اتریشی- انگلیسی طرفدار لیبرال‌دموکراسی است که تمام تلاش خود را بر تثبیت این مکتب گذاشت؛ زیرا از نظر خود ظهور جامعه‌ای باز تنها با تکیه بر لیبرال‌دموکراسی و وجه انتقادگری اجتماعی آن امکان‌پذیر است. او علاوه بر فیلسوف علم، به عنوان یک منطق‌دان، ریاضی‌دان و اندیشمند هم مطرح است؛ اندیشمندی که اعتقاد داشت قیاس و استدلال کلاسیک زیر سوال است و از طرف مقابل، تاکید خاصی بر خردگرایی انتقادی مذکور داشت.

آشنایی با عباس باقری، مترجم اثر

عباس باقری، مترجم کتاب سرچشمه‌های دانایی و نادانی است. کسی که به عنوان یکی از برترین مترجمان معاصر ایران به شمار می‌رود. او غیر از ترجمه به عنوان یک حقوق‌دان شناخته می‌شود و تحصیل‌کردهٔ رشتهٔ حقوق جزا تا مقطع دکترا بوده است. او عقاید جالبی داشت و برای مثال ادعا می‌کرد که نیازی نیست تا مترجم با نظریات اثر ترجمه شدهٔ خود -لزوما- موافق باشد. سابقهٔ طولانی او در برگردانی آثار فلسفی به فارسی و همچنین مطالعهٔ بی‌شمارش در حوزه‌های فلسفه، سیاست، ادبیات و دین‌پژوهی، عاملی است که خیال مخاطب را از بابت کیفیت ترجمهٔ کتاب سرچشمه‌های دانایی و نادانی راحت می‌کند. از مهم‌ترین کتاب‌های دیگری که باقری غیر از سرچشمه‌های دانایی و نادانی ترجمه کرده است، می‌توانیم به آثاری همچون کتاب‌های آدم زیادی اثر ایوان تورگنیف، اندیشیدن و ملاحظات اخلاقی اثر هانا آرنت، پشت و رو اثر آلبر کامو، حقیقت‌ها و آزادی اثر رمون پولن، قدرت و حاکمیت در تاریخ اندیشه غرب نوشتهٔ سلین اسپکتور، خشونت در تاریخ اندیشهٔ فلسفی نوشتهٔ هلن فرایا و شکست اندیشه اثر آلن فینکل کروت اشاره داشته باشیم.

بخش‌هایی جذاب از کتاب سرچشمه‌های دانایی و نادانی

بی‌شک میان بدبینی و خوش‌بینی شناخت‌شناسانه در اساس همان تفاوتی وجود دارد که سنت‌گرایی و خردگرایی را از لحاظ نظریهٔ شناخت از هم جدا می‌سازد. من این عبارت آخر -خردگرایی- را در معنای گسترده‌ای به کار می‌برم که نقطهٔ مقابل نابخردی‌گرایی است، و شامل عقل‌گرایی دکارتی و تجربه‌گرایی هر دو می‌شود. درواقع می‌توان سنت‌گرایی را به عنوان این اندیشه شناخت که در نبود حقیقت عینی و قابل تشخیص از باطل باید بین دو وضعیت پذیرش اقتدار سنت یا تحمل آشوب و بی‌نظمی یک را انتخاب کرد، در حالی که خردگرایی مسلما همیشه حق انتقاد و رد سنت‌ها و مراجع اقتدار را برای دانش تجربی و عقل خواهان بوده چرا که آن‌ها پایه در نابخردی ساده و مخض، پیش‌داوری‌ها یا تصادف و اتفاق دارند.

روایت مارکسیستی نظریهٔ دسیسه برای نادانی بسیار شناخته شده است: و آن دسیسه‌های مطبوعات کاپیتالیستی است که حقیقت را دگرگونه می‌سازند و ممیزی می‌کنند تا ایدئولوژی‌های باطل را در ذهن کارگران جای‌گیر سازند. طبق این نظریه مسلما در میان ایدئولوژی‌های باطل، آیین‌های مذهبی جایی برجسته دارند. شگفت‌آور است که درمی‌یابیم این نظریه تا چه حد بی‌اصالت است. چهرهٔ کشیش مکار و گمراه که مردم را در نادانی نگه می‌دارد یکی از نمونه‌های شاخص قرن هجدهم، و اگر اشتباه نکنم یکی از عناوین اندیشهٔ لیبرال بود. ریشهٔ این چهره، در تصور مذهب پروتستان از دسیسه‌کاری کلیسای کاتولیک، و نیز در اندیشه‌های مرتدانی بود که نظرات همانندی دربارهٔ کلیسای انگلیسی داشتند. اعتقاد شگفت به وجود یک دسیسه، نتیجهٔ تقریبا گریزناپذیر تصور خوش‌بینانه‌ای است بر پایهٔ این ادعا که اگر به حقیقت، فرصت مناسب داده شود، حق و تبع آن نیکی پیروز خواهد شد.

با وجود جنبهٔ مذهبی شناخت‌شناسی‌های بیکن و دکارت، حمله‌های آن دو به پیش‌داوری‌ها و باورهای سنتی، که انسان از روی غفلت و سهل‌انگاری می‌پذیرد، به وضوح ریشهٔ ضد اقتدارگرا و ضد سنت‌گرا دارد. درواقع این دو فیلسوف می‌خواهند که ما تمام باورهای خود، جز آنچه که شخصا حقیقت آن‌ها را دریافته‌ایم کنار بگذاریم. پس این حمله‌ها مسلما متوجه قدرت و سنت بوده، از مبارزه علیه اقتدار، علیه اقتدار ارسطو و سنت مدرسی ناشی می‌شده که رسم زمانه بوده است؛ آدم‌ها نیاز به این‌گونه اقتدارها ندارند. چراکه خود می‌توانند حقیقت را دریابند. اما من فکر نمی‌کنم که بیکن و دکارت توانسته باشند شناخت‌شناسی خود را به کلی از اتکای به هر اقتداری (مرجع معتبری) برکنار نگهدارند و این کمتر از به دلیل رجوع به اقتداری از نوع مذهبی -طبیعت یا خدا- بوده بلکه علت دیگری داشته که از آن نیز عمیق‌تر است.