دو قرن سکوت: سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی در دو قرن اول اسلام

سرگشتگی در غربت

کتاب «دو قرن سکوت» اثر ماندگار مرحوم استاد «دکتر عبدالحسین زرین‌کوب» است که در حوزهٔ تاریخ پس از اسلام نگاشته شده و روابط بین فرهنگی ایرانیان و اعراب را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. سراسر متن کتاب، با قلم زرین استاد زینت گرفته و زبان فاخر و لحن اصیل فارسی کهن را در تاروپود اثر به‌جا گذاشته است. «دو قرن سکوت» دویست سالی از سرگذشت تاریخ ایران را پس از تصرف اعراب و در مواجهه با تغییرات دینی، فرهنگی و زبانی زنده می‌کند که به عقیدهٔ نویسنده، در متون تاریخی دچار خاموشی گسترده و بزرگی شده و ردّپایی از خوب و بدهای آن باقی نمانده که درسی به آیندگان منتقل کند. این واقعه بخشی از مجموعه فتوحات مسلمانان محسوب می‌شود که پای کشورگشایی حاکمان وقت عرب را به قلمرو ساسانیان باز کرد. پس از درگذشت پیامبر اسلام، خلفای راشدین با آغاز لشکرکشی‌ها از سمت عراق امروزی که بخشی از امپراتوری ساسانیان بود، فتح ایران را شروع کردند و در طول حدوداً ۲۰ سال، نواحی مختلف ایران را یکی پس از دیگری به ممالک خود افزودند.

پس از پایان حکومت ابوبکر، قدرت به عمر ابن خطاب می‌رسد و با دردست‌داشتن عراق، طبق روایات، علی‌رغم انگیزهٔ شخصیِ ضعیفی که نسبت به ادامهٔ هجوم به ایران داشت، با تحریک اطرافیان و در طلب غنائم و دارایی بیشتر، به این حملات ادامه می‌دهد و در زمان خلافت عثمان، تصرف سرزمین ایران که شامل بخش‌های گسترده‌ای از کشورهای همسایهٔ امروزی نیز می‌شده است، به طور کامل انجام می‌شود.

گرچه «یزدگرد سوم» پادشاه وقت، پس از درگیری‌های فراوان در سال ۶۵۱ میلادی به «مرو» متواری و کشته شد، در روایات تاریخی اشاره شده است که طبرستان و گیلان، آخرین بخش‌های باقی‌ماندهٔ تحت سلطهٔ حکام ایرانی بودند و تا حدود دو قرن پس از هجوم خلفای عرب، به بقای خود ادامه دادند. این کتاب با دقیق شدن در شروع تحولات و درگیری‌های داخلی بین شاهزادگان ایرانی، چرایی سستی حکومت ساسانیان را شرح می‌دهد و با توصیف موقعیت مناسب ایران از نظر استراتژیک، طرح‌ریزی و پیاده‌سازی هجوم اعراب را مرحله‌به‌مرحله بر اساس مستندات گزارش می‌کند.

مبارزهٔ گلبول‌های فرهنگی

در طول تاریخ، تبادلات و تعارضات فرهنگی بخش غیرقابل اجتنابی از این‌گونه تلفیق‌هایی بوده است که با وقوع جنگ پدید می‌آمده‌اند؛ مردم فارس و عرب نیز از این قاعده مستثنا نبوده‌اند و با شروع زندگی در کنار یکدیگر، بسیاری از سنت‌ها و اندیشه‌ها ترکیب شدند، باقی ماندند یا خود را با محیط جدید تطبیق دادند و به شکلی جدید به حیات خود ادامه دادند.

دکتر زرین‌کوب با اشاره به زندگی بادیه‌نشینی اعرابِ قبل از اسلام و دوری نسبی آن‌ها از هرگونه علم و تعاملات فرهنگی، آن‌ها را مردمانی خشن و ساده‌دل می‌داند و حتی آیین اسلام را هم در تغییر این خصلت اجدادی آن‌ها آن‌قدر قدرتمند نمی‌شمارد که بتواند انسانیت را، حداقل تا آن زمان، به طور گسترده در فرهنگ آن‌ها تزریق کند.

ایرانیان در مقابله با این رفتار جاهلانه، به جبهه‌های مختلفی تقسیم شدند و به جز افرادی که شدیداً تحت تأثیر اسلام قرار گرفته بودند، به مقابله با فرهنگ اعراب پرداختند؛ این مقابله نتایجی را همچون مقاومت در برابر پذیرش آیین اسلام به همراه داشت و در برخورد این فرهنگ‌های کاملاً متضاد، آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیری به فرهنگ و جامعهٔ ایرانی وارد شد؛ هرچند بی‌شک از طرفی این آسیب، گریبان خود اعراب را هم گرفته بود.

لازم به ذکر است که دکتر زرین‌کوب در نسخهٔ اول این کتاب منتشر در ۱۳۳۰ از روایاتی بهره‌گیری و بر مبنای آن استنتاج کرده بود که بعضاً به بازخورد منفی برخی از منتقدین و تاریخ‌دانان و حتی ملی‌گرایان منجر شد؛ به‌طوری‌که در ویرایش دوم، دسته‌ای از آن پژوهش‌ها را بدون بنیان مستحکم تاریخی می‌بیند و در طول ۶ سال تحقیق مازاد و گردآوری مستندات قوی‌تر، نسخهٔ دوم را در سال ۱۳۳۶ چاپ می‌کند که مورد تأیید گسترده‌تری قرار می‌گیرد و جایگاه این اثر را در بین آثار تاریخی محکم‌تر می‌کند.

نویسنده با ارائهٔ تصویری متعادل بین خشونت و عطوفت نسبت به رویکرد اعراب، پدیدهٔ کشورگشایی آن‌ها و فتح ایران را در جایگاهی بین این دو طرز برخورد می‌داند و علت‌یابی و دقت در تحولات و تعاملات فرهنگی را مسئله‌ای می‌داند که بیش از هر پیامد دیگری، نیاز به ریزبینی و موشکافی دارد. نویسنده از سوی دیگر به ما دیدگاه شفاف‌تری می‌دهد تا به یأس و بیگانگی ملت خود ایران نسبت به حکومت ساسانیان پی ببریم و حال‌وروز ایرانیان را، حالتی شبیه به این بیت از اخوان تشبیه می‌کند:

«کاوه‌ای پیدا نخواهد شد امید

کاشکی اسکندری پیدا شود»

قلمِ کوبندهٔ طلایی

«عبدالحسین زرین‌کوب» در سال ۱۳۰۱ شمسی در بروجرد به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش گذراند. اواخر دورهٔ دبیرستانش را به تهران آمد. دوره‌ای را به شهر خود بازگشت و به تدریس ادبیات فارسی، فلسفه، تاریخ و منطق مشغول بود و سپس در رشتهٔ ادبی در دانشگاه تهران مشغول به تحصیل شد. این دانشمند بزرگ در اغلب آزمون‌های دانشگاهی‌اش رتبه اول را کسب کرده بود و در کنار بزرگانی همچون «دکتر فروزانفر»، «دکتر معین» و «دکتر خانلری» به پژوهش‌های مختلفی مشغول بود. در دانشگاه تهران تاریخ ادیان و تاریخ تصوف را تدریس می‌کرد. در ۳۰ سالگی با «دکتر قمر آریان» ازدواج کرد و سال‌های زیادی را به همراه او در کشورهای متعددی از جمله انگلستان، فرانسه، هند، پاکستان، لبنان و آمریکا به تحقیق و نقد و تدریس در زمینه‌های مرتبط با تاریخ و ادبیات مشغول بود.

ایشان بالاخص بررسی تاریخ اسلام و تعامل آن با فرهنگ و اجتماع ایران را در رأس کار قرار می‌دادند و کتاب «دو قرن سکوت» یکی از چهار کتاب مرتبط با این زمینه است که سه کتاب دیگر عبارت‌اند از:

«بامداد اسلام»، «کارنامهٔ اسلام» و «تاریخ ایران بعد از اسلام».

استاد زرین‌کوب پس از دهه‌ها پژوهش و فعالیت مؤثر و مداوم ادبی و پژوهشی در ۷۷ سالگی از دنیا رفت و آثار ماندگاری را از خود به یادگار گذاشت که هرکدام گنجینه‌ای بالقوه در امر اعتلای فرهنگی و ادبی ایران محسوب می‌شود:

«از کوچهٔ رندان»، «با کاروان حله»، «بحر در کوزه» و «پله‌پله تا ملاقات خدا» چندی از این آثار ارزشمند ادبی است که ادبیات فارسی را برای همیشه مدیون او کرده است.