ریچارد سوم

برگی از تاریخ به زبان شکسپیر

ویلیام شکسپیر (۱۵۶۴ –۱۶۱۶) شاعر و نمایشنامه‌نویس انگلیسی را برجسته‌ترین نمایشنامه‌نویس همهٔ دوران‌ها لقب داده‌اند. تراژدی‌های هملت، اتللو، شاه‌لیر و مکبثِ او چنان آوازهٔ شهرت او را در جهانگیر کرده‌اند که بعید است کسی کتاب‌خوان باشد و اسم او را نشنیده باشد.

شکسپیر برجسته‌ترین عضو گروهی از نویسندگان، هنرمندان و ماجراجویانی است که در زمانهٔ ملکه الیزابت اول درخشیدند و «عصر الیزابت» به سبب ایشان معروف شد.

مانند بسیاری دیگر از بزرگان تاریخ اطلاعات ضدونقیضی دربارهٔ شکسپیر به دست ما رسیده و نمی‌توانیم درست او را بشناسیم اما قدر مسلم آنکه او در آغاز عصر رنسانس، روحی در زبان انگلیسی دمیده و نقش مهمی در تولد و تکوین این زبان داشته است. او علاوه بر نمایشنامه، سانِت‌های (نوعی قالب شعری با مضامینی نزدیک به غزل) عاشقانه‌ای هم سروده که بسیار زیبا و حاکی از تسلط او بر زبان هستند.

شکسپیر را از نویسندگان سبک کلاسیسیزم می‌دادند که با نگاهی به نویسندگان دورهٔ کلاسیک از آثار آن‌ها الهام می‌گرفتند و پیرو ارزش‌های هنر یونان و روم باستان بودند. او به پیروی از این روش، بسیاری از مضامین خود را از پلوتارک و دیگر نویسندگان کلاسیک وام گرفته است یا از مضامین تاریخی و حتی تاریخ روم مثل نمایشنامهٔ ژولیوس سزار یا آنتونی و کلئوپاترا. زبان فخیم، اصول و پایه‌های استوار و تقید او بر بسیاری از ویژگی‌های انواع ادبی یونان باستان مثل تراژدی و کمدی، نشان از تأثیرپذیری او از سبک کلاسیسیزم دارد.

با این پیشینه بود که شکسپیر، بسیاری از وقایع تاریخی را دستمایهٔ خلق نمایشنامه‌هایش قرار داد. بیشتر آثار او به وقایع تاریخی یا شبه تاریخی تکیه دارند. نمایشنامه‌های هنری ششم، هنری پنجم، هنری هشتم و ریچارد سوم هرکدام به بخشی از تاریخ انگلستان می‌پردازند. تاریخی که از عصر الیزابت چندان دور نیستند و هنوز می‌توان شاهدانی برای برخی از وقایع آن‌ها یافت. از این نظر گاهی آثار شکسپیر حتی منبع بررسی‌های تاریخی هم قرار گرفته‌اند.

برای پرداختن به نمایشنامهٔ ریچارد سوم، باید کمی از تاریخ انگلیس اطلاع داشت. ملکه الیزابت اول که شکسپیر در زمانهٔ او می‌زیست، فرزند هنری هشتم، پادشاه پرماجرای سرزمین ساکسون‌هاست. ملکه الیزابت پس از برادر و خواهر نانتی‌اش که برتخت نشسته است و بر خلاف انتظار در حدود نیم‌قرن فرمانروایی می‌کند. دوران الیزابت، عصر شکوه و قدرت‌گرفتن انگلیس است. پیش از هنری هشتم، پدرش هنری هفتم و پیش از او ریچارد سوم بر تخت سلطنت تکیه زده بودند. ریچارد، پادشاه گوژپشت و بی‌رحم، از خاندان یورک، شاخه‌ای فرعی از خانوادهٔ سلطنتی انگلستان بود که هر اصلی را زیر پا گذاشت تا تاج پادشاهی را از آن خود کند، پادشاهی‌ای که بیشتر از یک سال به او وفا نکرد و او، یکی از منفورترین فرامانروایان انگلستان، در جنگ کشته شد.

ریچارد سوم را دکتر رضا براهنی، دکتر میر شمس‌الدین ادیب سلطانی، عباس کوثری و امیر عباس حیدری به فارسی ترجمه کرده‌اند که دو مترجم اول بسیار نام‌بردارتر هستند. ریچارد سوم نمایشنامه‌ای تاریخی است که داستان تراژیک به‌قدرت‌رسیدن و مرگ زودهنگام شاه ریچارد سوم را روایت می‌کند. آن‌گونه که شکسپیر مدعی است، ریچارد مردی بدقیافه، حیله‌گر، گوژپشت و خشن از خاندان پلانتاژنه، با خود عهد می‌بندد به هر قیمتی تاج پادشاهی را به‌دست آورد.

نمایشنامهٔ ریچارد سوم در پنج پرده، با صحبت‌های ریچارد آغاز می‌شود. بنا بر سنت اشراف انگلیسی، او را به نامِ گلاستر، سرزمینی که امیر آن است، می‌نامند. گلاستر خواهان جنگ و نابودی برادرش کلارنس است، چرا که از عشق آفریده نشده و کمبودها و نقص‌هایش را در جنگ درمان می‌کند. او فقط در جنگ، خود را انسانی کامل می‌یابد که می‌تواند شانه‌به‌شانهٔ دیگران بجنگد و احساس انسان‌بودن کند، وحشتناک یا قابل ترحم، او هویت خود را در جنگ باز می‌ستاند.

این مرد جنگجو، در صحنهٔ دوم لیدی آنِ همسر از دست‌داده را چنان با زبان فریفتهٔ خود می‌کند، گویی عاشق‌تر از او کسی نیست. گویی در جست‌وجوی چیزی نیست جز عشق. و در صحنهٔ چهارم طوری برادرکشی می‌کند انگار هرگز بویی از عشق نبرده، امیر گلاستر در راه رسیدن به هدف از هیچ چیز فروگذار نیست، نه برادرکشی، نه کشتن فرزندان خردسال برادر، نه پادشاه‌کشی، نه ابراز عشقی دروغین.

شکسپیر، سرنوشت این پادشاه بی‌رحم را برگرفته و آن را از یک واقعهٔ تاریخی صرف به مواجههٔ بی‌امان و همیشگی وجدان، عشق و صفات انسانی با خوی قدرت‌طلبی و وحشی‌گری او بدل کرده است، مواجههٔ وجدان بشری یا خود. مواجههٔ تلاش‌های بی‌امان ما برای پیشتر رفتن و نرسیدن… آنجاکه ریچارد، در نبرد آخر، دست‌یافته به تاج پادشاهی، فریاد می‌زند: «اسب! اسب! پادشاهی‌ام برای اسب! اسب!»