شاه لیر

یک سقوط باشکوه

«شاه لیر» یکی از مشهورترین آثار اسطورهٔ نمایش‌نامه نویسی «ویلیام شکسپیر» انگلیسی است که برای بازگو کردن یک داستان غم‌انگیز انسانی، راه ژانر تراژدی را پیش می‌گیرد. این نمایش‌نامهٔ ۵ پرده‌ای در ۲۶ صحنه تکه‌هایی از پازل را می‌چیند و از جمله آثاری است که به محض انتشارش در سال ۱۶۰۵ میلادی، موج گسترده‌ای از حمایت و استقبال طرفداران او و اشرافیان علاقه‌مندش را در پی داشت. «شاه لیر» روایتی است که مضامین مختلفی را در دل خود گنجانده و با جای‌گیری درست عناصر داستانی، شخصیت‌ها و دیالوگ‌ها، با دیدگاهی روشن‌فکرانه از وجوه متفاوتی به دغدغه‌های بشری نگاه می‌کند و هیچ چالشی را بی‌برنامه به پایان نمی‌برد و سرانجام تمامشان را برای خواننده روشن می‌کند. شکسپیر که استاد مسلم ادبیات نمایشی است؛ در نگارش نمایش‌نامه‌هایش آن‌قدر ریزبینانه و دقیق گام برمی‌دارد که هر پرده‌ای از حکایت، به خودیِ خود پیامی مهم و قابل بحث را به همراه دارد و در عین حال، بسیار قدرتمند و هوشمندانه زمینهٔ وقایع پس از خودش را می‌چیند. نمودار ترسیم خط داستانی به شکلی صعودی بیننده را با خودش پیش می‌برد و آن‌قدر همه‌چیز به‌جا و قابل‌درک و همزمان شگفت‌انگیز است، که انگار شکسپیر تمام آن را به صورت گلچینی از اتفاقات واقعی گردآوری کرده‌است. نویسنده با گنجاندن کارکترهایی از یک جنس در موقعیت‌هایی چالش برانگیز، پنهانی‌ترین جنبه‌های خوب و بد اخلاقی را از ضمیر آن‌ها بیرون می‌کشد و با نمایش تفاوت‌های حقیقی و درونی انسان‌ها، کاری می‌کند تا در کنار هیجان و شگفتی از این ماجرای باشکوه، در دل ما فرکانسی از دلهره جریان پیدا کند؛ تپشی که شاید همیشه به آن بی‌توجه بوده‌ایم و حالا با همذات‌پنداری با شخصیت‌ها، ترس از یکی شدن با آن‌ها در موقعیت‌های سخت به سراغمان می‌آید. پدیده‌ها خود را از تک‌بعدی بودن رها می‌کنند؛ سیاست و اخلاق با فلسفهٔ آزادی و ارادهٔ قدرت وارد جنگ می‌شود و البته عشق یکی از مسائلی است که صفر و صدی عمل می‌کند؛ یا حقیقی است و رستگاری می‌آورد، یا در پشتش طمع و قدرت‌طلبی پنهان شده و هلاکت را به همراه دارد. مسائل اجتماعیِ حیاتی مثل خانواده و ازدواج، در تعیین کم و کیف روایت نقش کلیدی دارند و از آن‌جا که تراژدی است و تلخ، حتی عشق خویشاوندی هم نمی‌تواند جلوی محرکه‌های منفیِ اخلاقی افراد را بگیرد. به‌طور کلی در تراژدی همیشه گردابی نامرئی وجود دارد و گرانش آن، خشک وتر را باهم می‌بلعد. شکسپیر در مذمت کوته‌فکری، پادشاهی را تصویر می‌کند که در تشخیص عشق دخترانش به خود هم خطا دارد، رسیدگی به مسایل حکومتی و تامین رفاه مردم پیش‌کش!

دست بی‌نمک

پردهٔ اول با تصمیم پادشاه نسبت به تقسیم قلمروی خود بین سه دخترش شروع می‌شود و «کوردلیا» که از همه دل‌پاک‌تر و از قضا مجرّد است، در ابراز علاقهٔ خود به پدرش الکن می‌ماند. این مساله خشم پدر را برمی‌انگیزد و نه‌تنها فرزندش را از ارث اشرافی محروم می‌کند، که مثل کنیزی بی‌ارزش او را به عقد پادشاه فرانسه درمی‌آورد؛ که البته مسحور شخصیت و انسانیت شاهزاده خانم می‌شود و او را ملکهٔ خودش می‌کند. از سمت دیگر، «گونریل» که در طمع اموال سلطنتی است، با گرفتن سهمش از پادشاه حریص‌تر می‌شود و با همسرش «دوک آلبانی» نقشهٔ خلع قدرت پادشاه را می‌کشد. «گلوستر» از دیگر اشراف نزدیک به شاه است و با نزاعی که بین او فرزند رسمی‌اش، با توطئهٔ فرزند نامشروعش در می‌گیرد، بُعد دیگری به پیچیدگی ماجرا و احتمالات بعدی اضافه می‌شود. «کوردلیا»؛ که به‌نوعی تبعید شده، «لرد کِنت»؛ که پنهانی با خیانت‌هایی که به پادشاه شده می‌جنگد، و دلقک؛ که نمادی از وجدان پادشاه است و با طنزی سیاه اشتباهاتش را به او گوشزد می‌کند، تنها اطارفیان دلسوز پادشاه‌اند و این ناآگاهی شاه، فاجعهٔ گسترده‌ای را در پی دارد که دامن تمام شخصیت‌های دخیل در داستان را می‌گیرد.

درخشش یک ستاره

«ویلیام شکسپیر» در سال ۱۵۶۴ میلادی در منطقهٔ «ایوان» انگلستان به دنیا آمد و در زمانی که تبدیل به اسطورهٔ تئاتر و ادبیات نمایشی شده بود لقب «سخن‌سرای ایوان» از همین جهت از سوی مردم به او تعلق گرفته بود. این ادیب و نابغهٔ بزرگ، با تمهیداتی که از خانوادهٔ نسبتاً توانمندش به او رسید، شانس تحصیل مناسب و یادگیری زبان لاتین را به طور کامل داشت؛ که در شکل‌‎دهی به آیندهٔ حرفه‌ای او در هنر نقش پررنگی ایفا کرد. شکسپیر پس از ازدواج، تحت فشار اقتصادی، به کارهایی مثل دربانیِ نمایش‌خانه رو آورد؛ اتفاقی که ابتدا پایش را به بازیگری و سپس به نمایش‌نامه نویسی باز کرد. تا این زمان اشعار زیادی هم سروده بود و با نگارش و چاپ غزلیاتش، علی‌الخصوص به واسطهٔ قرابت با دربار ملکه و دم‌خور بودن با اشرافیان، محبوبیت و شهرت گسترده‌ای در بین مردم کسب کرد و حرفه‌اش از لحاظ مالی برایش تحول بزرگی بود. تمام آثار شکسپیر به زبانی فاخر و با مضامینی اصیل به تحریر درآمده که اغلب آن‌ها از جمله شاهکارهایی مثل «اتللو»، «مکبث»، «رومئو و ژولیت»، «هملت»، «تاجر ونیزی»، «هیاهوی بسیار برای هیچ» و… الهام‌بخش و زمینه‌ساز ده‌ها و صدها اثر اقتباسیِ ادبی، نمایشی، سینمایی و موضوع نقاشی‌های زیادی، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم شده است. گرچه این شاعر توانمند سبکِ «کلاسیسم» عمر بلندی نداشت، اما ۵۱ سالِ زندگی‌اش را آن‌چنان زیست که نامش را برای همیشه به عنوان پدر نمایش‌نامه نویسی انگلستان و یکی از مهره‌های اصلی ادبیات اروپا جاودانه کرد.