ما چگونه ما شدیم

شاید بارها برای خیلی از ما پیش آمده که در خلوتمان به این فکر کنیم که چرا کشورمان، ایران آن‌طور که باید پیشرفته نیست، چرا بعضی از مردم ما عمیق به مسائل نگاه نمی‌کنند؟ آیا این عقب‌ماندگی ما تقصیر خود ماست یا دلایل خارجی باعث آن شده است؟ حمله اعراب؟ هجوم مغول‌ها؟ شاهان بی‌کفایت؟ شاید غرق اندیشه‌هایمان شویم و وقتی به خودمان بیاییم که انبوهی از سوالات اطرافمان را احاطه کرده است. صادق زیباکلام، استاد علوم سیاسی، روشنفکر و نظریه‌پرداز مطرح ایرانی در کتاب ما چگونه ما شدیم، سراغ این دست از سوالات رفته است و دلیلش را هم مثل اغلب ما کنجکاوی تاریخی بیان می‌کند و این «چرا» هایی که ذهن او را هم به آن مشغول ساخته بود. ما چگونه ما شدیم، نوشته‌ای تحلیلی بر مسائل تاریخی-جامعه‌شناسی ایران است که در سال ۱۳۷۴ توسط انتشارات روزنه به چاپ رسید. کتابی که از پرخواننده‌ترین کتاب‌های غیر داستانی فارسی محسوب شده و بر ۶ فصل که ستون‌های آن به شمار می‌روند استوار است.

• از کجا شروع کنیم
• ایران چگونه جایی است
• از صعود تا نزول
• تاثیر هجوم قبایل بر ساختارها و نهادهای اجتماعی ایران
• خاموش شدن چراغ علم
• شرق و غرب، تماس یا تقابل

از ماست که بر ماست

زیباکلام با طرح مسئله‌ای با عنوان «ما چرا توسعه نیافتیم» قبل از ورود به اصل مطلب، مخاطبان کتابش را مهمانِ سفری تاریخی می‌کند؛ به دل سلسلهٔ قاجاریه می‌زند و از توسعه‌نیافتگی مطلقِ ایران آن دوره خبر می‌دهد. به حکومت رضاشاه می‌رسد و سیر تشکیل حزب توده را به اجمال بررسی می‌کند و هم‌راستا با این مفاهیم، به سرفصل‌های اصلی کتاب ورود می‌کند. فصولی که حاصل نگاه او از زوایای مختلف به پدیدهٔ عقب‌ماندگی است. به طور کلی، زیباکلام مشکلات ما را آنچنان به گردن اغیار نمی‌اندازد و باور دارد که مشکلات ما برخاسته از درون حدود و ثغوری است که ایران نام دارد. و ضمن توجه به این گزاره آغاز کتاب را به بررسی شرایط اقلیمی این سرزمین اختصاص می‌دهد. و در تلاش است که میان پیش‌آمدهای تاریخی و شرایط جغرافیایی و اقلیمی ارتباطی را ایجاد کند؛ در مکتوباتش، کم‌آبی را به عنوان پررنگ‌ترین ویژگی اقلیمی فلات ایران بر می‌شمارد و سلسله علت‌هایی چون پراکندگی اجتماعات اسکان یافته و تمرکز مطلق قدرت در دست حکومت را به نوعی منشعب‌شده از همان ویژگی برجسته اقلیمی یعنی کم‌آبی می‌داند.

جنگ، درگیری و عقب‌ماندگی

علت دیگر که از نظر نویسنده می‌تواند عاملی متقن برای بی‌ثباتی ایران از قرن یازدهم میلادی تا قرن بیستم به شمار آید جنگ‌ها و درگیری‌ها میان قبایل و طوایف مختلف است:

اگر به این مجموعه، بی‌ثباتی، هرج و مرج، قتل و غارت، تغییر مداوم پایتخت و تخریب‌های پی در پی را که در نتیجهٔ جنگ‌های عدیدهٔ داخلی به هنگام جابه‌جایی قدرت از یک قبیله به قبیلهٔ دیگر رخ می‌داد بیفزاییم آنچه منطقا حاصل می‌شود به جز ایران عقب‌مانده و فلاکت‌زدهٔ عصر قاجار، جامعهٔ دیگری نمی‌تواند باشد.

در ادامهٔ راه، زیبا کلام حوادثی را از سال ۱۰۰۰ الی ۱۸۰۰ میلادی مرور کرده و به فقدان قدرتی یکپارچه که می‌تواند حکومت مرکزی نام بگیرد در کشورمان بعد از تهاجم اعراب اشاره می‌کند. و خواننده مطلع می‌شود که پس از سقوط ساسانیان تا ظهور صفویان قریب به نهصد سال هیچ حکومتی که خون ایرانی داشته باشد و بتواند به صورت کامل بر ایران مسلط باشد و حکومت کند وجود نداشت. و ایران مهمان قبایل و صحرانشینان آسیای مرکزی بود؛ از غزنویان تا خوارزمشاهیان و البته انبوهی از طوایف کوچک و بزرگ که در گوشه و کنار این سرزمین به حکمرانی مشغول بودند. تا آن‌که مغول‌ها آمده‌اند و هر آنچه تاکنون ساخته شده بود را نابود کردند و رفتند. تهاجمی شدید بی‌رحمانه.

مغولان از اوایل قرن سیزدهم میلادی هم‌چون امواج طاعون از دشت گبی (مغولستان کنونی) سرازیر شدند. اگرچه پس از نیم قرن آنان به اسلام گرویدند و دودمان ایلخانان را تشکیل دادند اما ضرباتی که ایران در نیمهٔ اول قرن سیزدهم از مغولان خورد آنچنان گسترده، عمیق و همه جانبه بود که می‌توان گفت ایران دیگر نتوانست کمر راست کند.

حاصل عقل‌گریزی چیزی جز عدم توسعه نیست

ولی زیباکلام به قبل از هجوم مغول‌ها توجه بیشتری می‌کند و تاثیراتی که قبایل آسیای میانه بر مردم ایران‌زمین گذاشت و زمینه‌ساز تفاوت‌های فرهنگی شد را زیر ذره‌بین می‌گذارد. و به این نتیجه می‌رسد که علاوه بر دگرگونی‌های فرهنگی که در کشور رخ می‌دهد وضع مالکیت و زمین‌داری نیز دستخوش تحول شده و اصل مالکیت کمرنگ می‌شود و رفته‌رفته امنیت اقتصادی و اجتماعی به خطر می‌افتد. فصل خاموش شدن چراغ علم در کشور را می‌توان اصلی‌ترین بخش کتاب ما چگونه ما شدیم و از مهم‌ترین پارامترها در ارتباط با عدم توسعه و عقب‌ماندگی ایران دانست. زیرا که به مدت چندین قرن متمادی هر حرکت علمی متوقف و ایران به معنای واقعی کلمه در تولید علم دچار جمود شد. البته ایران تنها سرزمینی نبود که در آن سال‌ها با پیشرفت و حرکت قابل‌توجه علمی اخت نشد. ولی یادآوری این نکته که ایران زمانی مهد باروری علمی و دانش بوده برای زیباکلام ناراحت‌کننده است

تمامی انسان‌هایی که منطقی فکر می‌کنند و بر اساس آن تصمیم می‌گیرند به خوبی به این نکته واقف‌اند که نمی‌توان این حجم از توسعه‌نیافتگی تاریخی ما را فقط و فقط به دوش یک جریان گذاشت و تنها به ذکر چند نقطهٔ عطف تاریخی بسنده کرد. مجموعه‌ای از رخدادها و حوادث ریز و درشت و تصمیمات خرد و کلان حکومتی و لشگری ما را به این نقطه رسانده است که باید از آن‌ها مطلع بود. برای آن دسته از علاقه‌مندانی که مایل به تبیین علل عقب‌ماندگی ایران و همچنین جویای جامعه‌ای مترقی هستند ما چگونه ما شدیم می‌تواند کتاب مفیدی باشد. کتابی که حاصل پژوهش‌ها و تحقیقات جدی نویسندهٔ آن بوده و نگاه زیباکلام به مسائل تاریخی، سیاسی و اجتماعی جامعهٔ ایرانی نگاهی بدیع است. شما علاقه‌مندان به تاریخ و اقتصاد و علوم سیاسی، می‌توانید گزارشی جامع و مفصل‌تر دربارهٔ کتاب ما چگونه ما شدیم را در مجلهٔ کتابچی بخوانید.