جولیوس قیصر

شکسپیر روایت‌گر تاریخ

ژولیوس سزار یا قیصر یکی از بزرگ‌ترین سرداران و دیکتاتور معروف روم بود که در حدود سال ۴۴ پیش از میلاد درگذشت. در دوران باستان نوع حکومت روم، جمهوری بود که سزار پس از اصلاحات کلانی که در جمهوری روم انجام داد، راه خودکامگی پیمود، علی‌رغم افتخارات متعددی که برای روم به ارمغان آورده بود، بسیاری از سناتورها به مخالفت با او برخاستند و سبب‌ساز مرگ او شدند. با مرگ سزار، جمهوری روم دیری نپایید و چند سالی بعد، نوهٔ خواهر او به نام اوکتاویوس اگوستوس، امپراتوری روم را تأسیس کرد و خود نخستین امپراتور آن شد. سنای روم، دو سال پس از مرگ سزار، او را به عنوان یکی از خدایان روم شناخت.

سزار، هم‌زمان با فرمانروایی اشکانیان در ایران به قدرت رسید. او و دو تن دیگر از سرداران روم قصد حمله به امپراتوری ایران را داشتند، اما از بین آن‌ها کراسوس، به جنگ با ایران گسیل شد و هم‌چنان که می‌دانید، سردار پارتی، سورنا، او را به‌سختی شکست داد. از داستان‌های تاریخ است که دست سزار هیچ‌گاه به ایران نرسید و چند روزی قبل از حمله به ایران، کشته شد اما قرن‌ها بعد شکسپیر او را به ایرانیان شناساند و این جادوی ادبیات است.

شکسپیر را همگان می‌شناسند، نویسنده و شاعر انگلیسی دورهٔ ملکه الیزابت. او که در قرن شانزدهم میلادی می‌زیست بسیاری از داستان‌های تاریخی و شبه‌تاریخی را دستمایهٔ نگارش نمایشنامه‌هایش قرار داده است. هنری ششم، هنری پنجم، هنری هشتم و ریچارد سوم هرکدام به بخشی از تاریخ انگلستان می‌پردازند و نمایشنامهٔ ژولیوس سزار و آنتونی و کلئوپاترا به تاریخ روم باستان. شکسپیر که از نویسندگان سبک کلاسیسیزم است، مانند دیگر هم‌قطارانش با نگاهی به نویسندگان دورهٔ کلاسیک از آثار آن‌ها الهام می‌گرفت و پیرو ارزش‌های هنر یونان و روم باستان بود. بسیاری از مضامین نمایشنامه‌هایش را از پلوتارک و دیگر نویسندگان کلاسیک وام می‌گرفت یا از تاریخ دنیای باستان.

شکسپیر زبانی فخیم با پایه‌هایی استوار دارد و مقید به رعایت بسیاری از اصول تراژدی‌ها و کمدی‌های یونان و روم باستان، هرچند علاوه بر نمایشنامه، سانِت‌های (نوعی قالب شعری با مضامینی نزدیک به غزل) عاشقانه‌ای هم سروده که بسیار زیبا و حاکی از تسلط او بر زبان مادری‌اش هستند. مانند بسیاری دیگر از بزرگان تاریخ، اطلاعات ضدونقیضی از زندگی او به دست ما رسیده اما قدر مسلم آنکه نه‌تنها او در آغاز عصر رنسانس، روحی در زبان انگلیسی دمیده و نقش مهمی در تولد و تکوین این زبان داشته است، بسیاری از وقایع و داستان‌های تاریخی را برای ما جاودانه کرده است.

این بروتوس بینوا

نمایشنامهٔ ژولیوس سزار در پنج پرده، حدود سال ۱۵۹۹ تدوین شده است. می‌گویند که شکسپیر برای نوشتنِ این نمایشنامه به دو اثر پلوتارک، مورخ نامی، نظر داشته است؛ زندگی بروتوس و زندگی سزار. هرچند نمایشنامه، نام ژولیوس سزار را بر تارک خود دارد، او نقش اصلی نیست. سزار را فقط در سه صحنه می‌بینیم و نه بیشتر که گویی تأکیدی است بر مرگ و فقدان او. بروتوس، بیشتر از سزار صحبت می‌کند، به نظر می‌رسد شکسپیر بیشتر درگیر کشاکش‌های درونی او بر سر کشتن یا نکشتن سزار است. اولین صحنه‌ها این‌گونه می‌گذرد، با کشاکش شخصیت‌ها بر سر کشتن یا نکشتن سزار. در پردهٔ سوم، یکی از معروف‌ترین صحنه‌های نمایشنامه‌های شکسپیر اتفاق می‌افتد، صحنهٔ قتل سزار و تعجب او از دیدن بروتوس در میان قاتلانش. اینجاست که او آن جملهٔ معروف را بر زبان می‌آورد: «بروتوس، تو هم!»

 چه سخن‌ها که دربارهٔ همین یک جمله نگفته شده و چه برداشت‌هایی از آن نشده است! در فرهنگ غربی، این جمله نشان‌دهندهٔ اوج خیانت است، خیانتی که تا پای مرگ بروتوس را رها نمی‌کند، هرچند با انگیزه‌ای خوب مرتکب آن شده باشد، دفاع از آزادی.

پردهٔ چهارم و پنجم نمایشنامه، به درگیری و اختلاف قاتلان سزار می‌پردازد. انگار، بار قتل او بر شانه‌هایشان چنان سنگینی می‌کند که هر کدام در پی محکوم‌کردن دیگری‌اند.

بروتوس، بینواترین شخصیت نمایشنامه است، او برخلاف میل باطنی و باکشاکشی سخت، به زعم خود صلاح روم را بر می‌گزیند و سزار را که نقش پدر را برایش بازی کرده به قتل می‌رساند، قتلی که هرگز او را رها نمی‌کند، کابوسی که تمامی ندارد. سزار در پردهٔ چهارم به خواب بروتوس می‌آید، آشفتگی همزاد بروتوس است گویی که در جهنم زندگی می‌کند، درست همان‌طور که دانته او را در قعر دوزخ کمدی الهی‌اش جای می‌دهد، جایگاه بدترین خائنان.

سزار که مدت‌هاست از صحنه رخت بر بسته، شهیدوار در این نمایشنامه ستایش می‌شود و بروتوس در صحنهٔ آخر به مرگی خودخواسته تن می‌دهد، شاید که لختی بیاساید.