تو در قاهره خواهی مرد

گوش سپردن به گفتگوی درونی یک پادشاه

تو در قاهره خواهی مُرد عنوان رمانی است نوشتهٔ حمیدرضا صدر، نویسنده، منتقد سینما و مفسر درگذشتهٔ فوتبال که علاوه بر آثاری که در زمینهٔ سینما و ورزش به جای گذاشته و همچنین خودزندگینامهٔ از قیطریه تا اورنج کانتی، در کارنامهٔ کاری خود، رمان هم دارد. تو در قاهره خواهی مُرد که در ردهٔ داستان‌های فارسی تاریخی قرار می‌گیرد، با نشر چشمه منتشر شده و در سال ۱۳۹۴، در مراسم جایزهٔ ادبی جلال آل احمد از آن تقدیر نیز به عمل آمده است. ویراستاری این کتاب را نیز مهدی یزدانی خرم به عهده داشته است.

اما ماجرای کتاب تو در قاهره خواهی مرد چیست؟

نویسنده در این کتاب کوشیده ضمن داشتن یک رویکرد سیاسی تاریخی، به شخصیت محمدرضا شاه پهلوی نزدیک شود و به زعم خودش، شاه ایران را شبیه به یک شخصیت داستانی به خواننده نشان دهد و او را با افکار و گفتگوی درونی شاه در موقعیت‌های مهم مختلف، همراه کند. همچنین علاوه بر متمرکز کردن دوربین اصلی کتاب روی شخصیت خود شاه، اطرافیان او و به خصوص خانواده و سران مملکت نیز در جاهای مختلف کتاب، به خواننده معرفی می‌شوند و از خلال این معرفی‌ها، نویسنده می‌کوشد رویکرد انتقادی‌اش نسبت به رفتارها و انتخاب‌های این افراد را نیز اعمال کند. بنابراین، اگرچه کتاب را در ردهٔ آثار داستانی قرار می‌دهند، اما نمی‌توان به طور دقیق گفت کتاب دارای عناصر داستانی به حد کافی است و می‌شود گفت بار سیاسی تاریخی آن نسبتاً بیشتر است، فرمی گزارش‌طور دارد و شخصیت‌پردازی‌ها نیز اگرچه با استناد به اسناد موجود ترسیم شده‌اند اما چندان روی آن‌ها تحلیل روانشنتاختی به منظور تعمیق، انجام نگرفته است. کتاب به شش فصل اصلی تقسیم شده که پیش از بهار، بهار، تابستان، پاییز، زمستان و پس از زمستان ۱۳۴۴ نام دارند و البته، فرمی غیرخطی داستان‌گویی باعث می‌شود مثلاً از وسط سال ۱۳۴۴ نویسنده ناگهان به ماجرای تبعید و یا تاج‌گذاری رضاشاه نقب بزند و یا تصویری از مظفرالدین‌شاه را برای خواننده ترسیم کند. زاویه‌دید کل کتاب هم دوم شخص است و درواقع راوی، با لحنی شبیه به یک‌جور تلقین و مستقیم حرف زدن، دارد جملات خودش را خطاب به شاه می‌گوید. مثال بارزی که می‌شود برای این نوع زاویه‌دید زد، همان عنوان کتاب است: «تو در قاهره خواهی مُرد.»

در محاصرهٔ نام‌ها

در طول کتاب اتفاقات مهمی مثل ماجراهای ترور شاه، سفرهای مهم او، مراسم تاج‌گذاری‌اش، ازدواجش با فوزیه، شهبانو فرح پهلوی، جشن دوهزاروپانصد ساله و نطق تاریخی شاه، عزل و نصب نخست‌وزیرهای مختلف، اختلافات با دکتر محمد مصدق،  موضعش نسبت به آمریکا، تعیین شدن او به عنوان ولیعهد رضاشاه و تعیین کردن ولیعهد مجدداً توسط او و غیره، از مواردی هستند که پررنگ‌تر بیان می‌شوند. اما آنچه پررنگ‌تر از تمام این رویدادها در کتاب به چشم می‌آید، تعدد اسامی است. اسامی سران و صاحبان قدرت و آدم‌های نزدیک به شاه، و این ممکن است باعث شود خواننده تصور کند صرفا دارد یک گزارش یا متن خبری داخل یک روزنامه را می‌خواند و بار داستانی ماجرا، در جاهایی بسیار کم می‌شود. چنین امری شاید به خاطر روحیهٔ انتقادی و گزارش‌نویسی صدر در جایگاه نویسنده باشد و شاید همزمان، تعمد او باشد برای ایجاد یک‌جور فُرم در تمامی کتاب. در جاهای بسیاری، می‌بینیم که برخی جملات و یا پاراگراف‌ها، عیناً تکرار شده‌اند.

در نکوهش تبعید

نثر نویسنده، ویژگی‌های خاص خودش را دارد و به نوعی، مختص به خود صدر است. هرچند که ویراستاری شدن اثر توسط مهدی یزدانی خرم، ممکن است تاحدی این حس و پیش‌فرض را به خواننده بدهد که نثر این دو در جاهایی، به یکدیگر نزدیک و شبیه می‌شود. البته شباهت موضوعی و فرمی کتاب به آثار یزدانی خرم نیز در ایجاد چنین حسی، بی‌تاثیر نیست. آنچه در سراسر کتاب حاکم است، فضایی است غم‌آلود و تاریک و مخاطب باوجودی‌که می‌داند سرنوشت شخصیت اصلی و سلطنتش در پایان چه خواهد شد، در جاهایی با گفتگوهای درونی او آن‌قدر همراه می‌شود که به اندازهٔ او استرس می‌گیرد و اندوهناک می‌شود. پاراگراف زیر، از جملات آغازین کتاب است که از همان ابتدا، به مخاطر اعلام می‌کند قرار است وارد یک فضای تاریک و اندوهبار از یک دورهٔ تاریخی، با تمرکز روی یک شخصیت مهم در جایگاه شاه ایران، بشود:

تو در تبعید جان خواهی داد. دور از ایران. تو در مسجد جامع‌الرفاعی دفن خواهی شد. در آن مسجد سلطنتی. جایی کنار قبر پدرت. جایی اطراف مزار ملک فاروق. تو، پدرت و ملک فاروق سرانجام پس از مرگ در قاهره به هم خواهید پیوست. زیر خاک سرد مسجد، مسجد جامع‌الرفاعی. سرد… سرد… سرد… تو اواخر دههٔ بعد به مصر بازخواهی گشت. به قاهره… تو زمانی بازخواهی گشت که مرگ چشم در چشمت دوخت. که رخت برخواهی بست. که خواهی مُرد…