مهمانسرای دو دنیا

«از نظر من هیچ‌چیز مطمئن‌تر از نامطمئن نیست. »

مهمان‌سرای دو دنیا یکی از نمایش‌نامه‌های مطرح اریک امانوئل اشمیت، نویسندهٔ بلژیکی‌ست که در سال ۱۹۹۹ منتشر شد. این کتاب یکی از آثار جریان‌ساز در ادبیات نمایشی مدرن محسوب می‌شود و با روایت رمان‌گونهٔ جذابی که طرح می‌کند، می‌تواند زمینه‌ساز دیدگاه و فلسفه‌ای نو در ذهن خوانندگان شود. داستان درمجموع با ۷ شخصیت جلو می‌رود و از جایی که آن را شروع می‌کنیم تا انتها، همهٔ ماجرا در قالبی نمادین اتفاق می‌افتد؛ داستان انسان‌هایی که در دنیایی عجیب و برزخ‌گونه بیدار می‌شوند و درست مثل زندگی زمینی، می‌خواهند به راز ماهیت دنیای اطرافشان و نقشی که در آن دارند، پی ببرند. عشق، ایمان، انسانیت و البته معمای زندگی پس از مرگ، همگی در این داستان مضمونی محوری محسوب می‌شوند که با نگاه فلسفی و دقیق اشمیت، در جریان دیالوگ‌هایی ساده و قابل لمس، با آن‌ها پیش می‌رویم. اریک امانوئل اشمیت تقابل شخصیت‌هایی را نمایش می‌دهد که هرکدام به واسطهٔ یک اتفاق به کما رفته‌اند و حالا در این فضای بینابینی معلق‌اند. جسم آن‌ها در بیمارستان است و روح آن‌ها در این مهمان‌سرا منتظر یک اتفاق است؛ اتفاقی که ممکن است آن‌ها را به حیات زمینی‌شان برگرداند یا این‌که سوار آسانسور شوند و به «بالا» بروند؛ جایی که حتی مسئول مهمان‌سرا هم تصوری از آن ندارد، فقط این‌که هیچ‌کس از آن‌جا به پایین بازنمی‌گردد. این کتاب در کشورهای مختلف مورد استقبال کم‌نظیری قرار گرفت و در این دو دهه‌ای که از انتشار آن می‌گذرد، توسط کارگردانان مطرحی روی صحنهٔ تئاتر رفته است؛ شهاب حسینی بازیگر کارکشته و کارگردان کشور ما نیز در سال ۱۳۹۶ اثری سینمایی به نام «مقیمان ناکجا» را از روی این نمایش‌نامه اقتباس کرد. متن اصلی کتاب به زبان فرانسوی‌ست؛ زبانی که زمینهٔ آثار ادبی بزرگ بوده و از شاعرانگی خاصی برخوردار است. در ایران نیز کار ترجمهٔ کتاب به دست شهلا حائری انجام شده که از نظر انتقال مفهوم و روان‌خوانی، اثر بسیار خوبی را ارائه داده است. انتشارات قطره نیز کار نشر این کتاب را به‌عهده داشته که تا سال ۱۳۹۹ به چاپ هفدهم رسیده است.

داستان نمایش‌نامهٔ مهمان‌سرای دو دنیا

ژولین در مهمان‌سرای غریبی به‌هوش می‌آید. هنوز گیج است و فکر می‌کند این‌جا یک هتل عادی‌ست، که دو شخصیت دیگرِ داستان، یعنی راجاپور غیب‌آموز و رئیس دلبک، دربرابر او ظاهر می‌شوند. مهمان‌سرا کم‌کم برای ژولین عجیب جلوه می‌کند؛ در ابتدا سعی می‌کند فرار کند، اما جنس این‌جا با دنیای فیزیکی زمینی متفاوت است. ژولین حین مصرف الکل تصادف کرده و هنوز هم با عقایدی که از تجربیات زمینی دارد، همه‌چیز برایش پوچ و بی‌معناست. از سمت دیگر رئیس دلبک فردی مادی‌گرا و تک‌بعدی‌ست و راجاپورِ غیب‌آموز، عقایدی ماورایی دارد. ماری یکی دیگر از شخصیت‌های حاضر در مهمان‌سراست که تمام زندگی‌اش را به خدمتکاری گذرانده و ترجیح می‌دهد بمیرد تا این‌که دوباره به حیات قبلی و رنج‌های آن برگردد. دکتر «س» نیز کسی‌ست که مسئولیت هتل و جابه‌جایی مهمانان را از طریق آسانسور به‌عهده دارد؛ اما خود او نیز مطمئن نیست که چه سرنوشتی در انتظار مهمان‌هاست. هرچه داستان پیش می‌رود، رئیس و غیب‌آموز بیشتر شخصیت و جهان‌بینی حقیقی‌شان را برای ژولین بروز می‌دهند و او، تحت تاثیر حرف‌های آنان، به فکر فرو می‌رود. امیدی دوباره در وجود ژولین شکل می‌گیرد و این امید با ورود شخصیت جدیدی به نام لورا، جان تازه‌تری به خود می‌گیرد. ژولین در تمام زندگی‌اش معتقد بوده که عشق معنایی ندارد و در مواجهه با لورا، که در زندگی زمینی بیمار بوده و حالا از کوچک‌ترین چیزها لذت می‌برد، جرقهٔ پدیده‌ای ناشناخته به نام عشق در دلش روشن می‌شود.

زمینهٔ فکری، معناگرایی و عرفانی مهمان‌سرای دو دنیا

اریک امانوئل اشمیت نویسنده‌ای‌ست که نمایش‌نامه‌هایش سبک جدیدی را به دنیای ادبیات نمایشی معرفی کرد. او به‌عنوان یک نویسندهٔ مؤلف، با شیوه‌ای جدید به خلق فضای داستانی، موقعیت‌های نمایشی و شخصیت‌های تئاتری پرداخت که تا پیش از این به این شکل وجود نداشت؛ شیوه‌ای که سادگی و روان‌نویسی را اصل قرار می‌دهد اما همیشه دغدغه‌های فکری‌اش درون‌مایهٔ داستان است. فلسفه از نگاه امانوئل اشمیت چیزی‌ست که به وجود و فردیت انسان باز می‌گردد و همان‌طور که در نقل قول ابتدای این مطلب، از فرانسوا ویون، گفته شد، اشمیت بر اصل عدم قطعیت متّکی‌ست. به همین دلیل می‌توانیم همیشه ردپای کسی را در نمایش‌نامه‌های اشمیت ببینیم؛ ژان پل سارتر که فلسفهٔ اصالت وجود را مطرح می‌کند و تفکر اگزیستانسیال را در آثار اشمیت به‌جا گذاشته است. در مهمان‌سرای دو دنیا، شخصیت‌ها باید در فرصت کوتاهی که بین زندگی و مرگ پیدا کرده‌اند، به نتیجهٔ دل‌خواهی برسند که آن‌ها را به‌سوی رستگاری می‌برد. از بین شش شخصیت اصلی داستان ما با جهان‌بینی‌ها و تفکرات مختلفی روبه‌رو می‌شویم که در زندگی نمونه‌هایش فراوان است؛ در حقیقت باید ببینیم که خود ما با کدام شخصیت احساس نزدیکی بیشتری می‌کنیم و نظر خودمان را نسبت به افکار و تصمیمات او بسنجیم. مهم‌ترین نکته در این داستان این است که افراد، با هر طرز نگاهی که تا این‌جا آمده‌اند، انتخاب کنند که در ادامه می‌خواهند چه کسی باشند. نکتهٔ چالش‌برانگیزی که تمام حدس و گمان‌ها و پیش‌داوری‌ها را دربارهٔ هستی و وجود و مرگ و خدا بی‌اثر می‌کند نیز، تصمیم درلحظه است. هدیهٔ زندگی هنوز در دست‌های شخصیت‌هاست و باورهای قبلی آن‌ها، نمی‌تواند برای حال آن‌ها تصمیم‌گیرنده باشد؛ همان‌طور که حال برای رسیدن به آرامش در آینده، مفید نخواهد بود.

دربارهٔ اریک امانوئل اشمیت

زندگی‌نامهٔ بسیاری از نویسندگان و شخصیت‌های بزرگ دنیا، در ابتدا با چالش‌های زیادی همراه است. اریک امانوئل اشمیت نیز از جملهٔ همین افراد است. او در سال ۱۹۶۰ در فرانسه متولد شد. والدین او هردو به کار معملی مشغول بودند و این روحیهٔ علم‌جو و فلسفی اریک را تأمین می‌کرد. در نوجوانی او شخصیتی ماجراجو داشت دردسرهای ریز و درشتی را به‌بار می‌آورد؛ اما همان‌طور که خودش می‌گوید، این فلسفه بود که توانست آزادی را به او برگرداند و یادش بدهد که خودش باشد. او در دانشگاه فلسفه خواند و این رشته را تا اخذ مدرک دکترا ادامه داد. از سمت دیگر، شخصیت او همیشه با مذهب پیوند خورده بود و تاثیر آن در آثار مختلفش نمایان شد. اریک در ۱۶ سالگی تصمیم گرفت که نویسندگی را پیش بگیرد و در زمانی که در ارتش خدمت می‌کرد، برایش اتفاق عجیبی افتاد؛ در ۲۹ سالگی، زمانی که با همراهانش در صحرای الجزیره، به تجربه‌ای روحانی دست پیدا کرد. او می‌گوید که این تجربه، چیزی کمتر از یک مکاشفه نبود و با تغییر بزرگی که در شخصیت و نگاه او پدید آورد، راهش را به نویسندگی باز کرد. مذهب برای اشمیت با فلسفهٔ اگزیستانسیالیسم پیوند خورده؛ یعنی در آثار مختلف او با وجهه‌های مختلفی از مبانی ابتدایی مذهب روبه‌رو می‌شویم که تلاش کرده با بیان‌های مختلف، یگانگی آن‌ها را به خوانندگان منتقل کند.

آثار برتر اریک امانوئل اشمیت

نمایش‌نامه

خرده‌جنایت‌های زناشوهری
نوای اسرارآمیز
فردریک یا تئاتر بولوار
عشق‌لرزه
مادام پیلیسنکا و راز شوپن

رمان

وقتی یک اثر هنری بودم
اسکار و بانوی صورتی‌پوش
شب آتش
مسیو ابراهیم
فرزند نوح

مجموعهٔ داستان کوتاه

زیباترین کتاب جهان
یک روز قشنگ بارانی
خواهر باربارن