زندگی در پیش رو

تماشای دنیا با چشم‌های یک کودک

زندگی در پیش رو با نام اصلی «La vie devant soi» به رومانیایی، عنوان رمانی نوشتهٔ رومن گاری، نویسنده و فیلمنامه‌نویس فرانسوی است؛ البته موقعی که دربارهٔ کتاب‌شناسی او جست‌وجو کنید، به نکتهٔ جالبی برمی‌خورید و نام متفاوتی را روی جلد نسخهٔ اصلی کتاب می‌بینید: امیل آژار! ماجرا این است که رومن گاری که کلاً به خلق شخصیت‌ها و اسامی مستعار برای خودش علاقه داشته، یک شخصیت به نام امیل آژار می‌سازد، و با اسم او کتابش را منتشر می‌کند. این اتفاق باعث می‌شود رومن گاری، درواقع دوبار موفق به دریافت جایزهٔ ادبی گنکور شود! افتخاری که هر نویسنده، فقط یک‌بار موفق به کسب کردنش می‌شود. به‌هرحال بعد از مرگ نویسنده، واقعیت معلوم می‌شود و زندگی در پیش رو را به‌عنوان یکی از آثار برجستهٔ رومن گاری، لحاظ می‌کنند. نسخهٔ اصلی این کتاب اولین‌بار در سال ۱۹۷۵ منتشر می‌شود. در ایران، مشهورترین ترجمه از زندگی در پیش‌رو، متعلق به لیلی گلستان است که توسط انتشارات ثالث، به چاپ رسیده است. داستان زندگی در پیش رو در زمینه‌ای اجتماعی و در دل یک جامعهٔ فقیرنشین اتفاق می‌افتد. مرکز ثقل حوادث رمان، یک محلهٔ فقیرنشین به نام گوت‌دور در پاریس است که ساکنینش اغلب از مهاجرین و افراد قشر ضعیف تشکیل شده‌اند و تن‌فروشی و معاملهٔ مواد، دو شغل مهمی هستند که در پیاده‌روها و کافه‌ها و خانه‌های این شهر، در جریان هستند. در این میان یک واحد آپارتمان واقع در طبقهٔ ششم یک ساختمان قدیمی، محل زندگی شخصیت‌های اصلی است: محمد؛ یک پسربچه و مادام رُزا، زنی که از او نگهداری می‌کند.

یک زاویه دید تازه

خانهٔ مادام رُزا محل نگهداری بچه‌هایی است که مادرانشان به دلایل مختلف مثل ناخواسته بودن بچه و شغل تن‌فروشی، آن‌ها را با دادن مبلغی به‌عنوان ماهیانه، در آنجا گذاشته‌اند. هر بچه‌ای سرنوشتی دارد، یکی ممکن است یک روز با خانواده‌اش از آنجا برود و دیگری را ممکن است به فرزندی بگیرند؛ اما این وسط کسی که از گذشتهٔ خودش هیچ اطلاعی ندارد و دورترین تصور ذهنی‌اش متعلق به مادام رُزاست، محمد داستان ماست که خودش ترجیح می‌دهد مومو صدایش کنند که کوتاهتر است؛ راوی‌ای که باوجود سن کمش، نگاه ریزبین و موشکافانه‌ای به وقایع دوروبرش دارد. درواقع قرارگرفتن مومو به‌عنوان یک کودک که داستانی ویژهٔ بزرگسالان را روایت می‌کند، کمک می‌کند به جای تماشای دنیا، فقر و رنج‌های آن از یک زاویهٔ تکراری، یک نگاه تازه را تجربه کنیم؛ نگاهی که ناامیدی‌های خودش را دارد اما سیاهِ سیاه هم نیست و نقطه‌های روشنی هم می‌بیند و به زندگی‌ای که وقتی بزرگ شود پیش‌رویش خواهد بود، فکر می‌کند.

زشت و زیبا از نگاه مومو

مومو علاوه بر اینکه از همسالانش بزرگ‌تر فکر می‌کند و تفسیر خودش از اتفاقات مختلف را دارد و پرسش‌های توی سرش تمامی ندارند، باز هم در خیلی جاهای داستان وجههٔ معصوم و کودکانه و بی‌پناه خودش را نمایان می‌کند؛ کودکی که می‌خواهد بدون خجالت گریه کند، نوازش شود، در آغوش کسی فرو برود و بچگی کند و از زندگی، لذت ببرد. یکی از پرسش‌های مهم توی سر مومو که از زوایای مختلف به آن فکر می‌کند این است که بالاخره این زندگی با همهٔ زشتی‌هایش، ارزش زیستن را دارد یا نه. انتخاب یک کودک به‌عنوان شخصیت اصلی، باعث می‌شود تلخی رویدادها خودبه‌خود کمتر حس شود و خواننده باوجودی این‌که با جنبهٔ اندوه‌بار داستان همراه می‌شود، دل به خوش‌بینی بچه بسپارد و آینده را زیباتر از آن‌چه که هست، متصور شود.

مومو و مخاطب فارسی زبان

شاید نقطهٔ عطف منحنی تراژیک اما جذاب داستان، شدت گرفتن بیماری مادام رُزا باشد که تغییراتی اساسی در زندگی خود او و مومو ایجاد خواهد کرد. شخصیت‌پردازی مومو و مادام رُزا و توجه به جزئیات روان‌شناسانهٔ آن‌ها، آن‌قدر دقیق انجام شده که خواننده، این پیرزن چاق و بیمار بازماندهٔ آشویتس را با تمام ویژگی‌های ظاهری و دردهایش می‌تواند تجسم کند و پای صحبت‌هایش بنشیند و برایش اشک بریزد. همچنین مومو که یک راوی کودک است، با تمام سرخوردگی‌ها، شیطنت‌ها، خشونت‌های ریز و اندیشه‌های بچگانه‌اش آن‌قدر مثل یک بچهٔ واقعی به‌نظر می‌آید که خواننده حس می‌کند دارد صدای او و صحبت‌های بی‌وقفه‌اش را از لابه‌لای خطوط داستان، می‌شنود. البته نباید از ترجمهٔ بسیار خوب و امانت‌دارانهٔ لیلی گلستان هم گذشت. او که در گفته‌هایش اشاره کرده امانت در ترجمه را بر عفت کلام ساختگی ترجیح داده است، نقش مهمی در بازگردانی لحن و صدای ذهنی مومو به فارسی داشته و کاری کرده که خوانندهٔ فارسی‌زبان نیز، با این بچه همذات‌پنداری کند و ارتباط بگیرد. از زندگی در پیش‌رو چند اقتباس سینمایی وجود دارد که تازه‌ترین آن‌ها در همین سالی که گذشت -۲۰۲۰- منتشر شده و ادواردو پونتی آن را کارگردانی کرده است. از دیگر کتاب‌های مهم رومن گاری نیز می‌توان به پرندگان می‌روند در پرو می‌میرند، سگ سفید، خداحافظ گاری کوپر، ریشه‌های آسمان و لیدی ال اشاره کرد.