مردی طولانی‌تر از هر تبعید

مطمئنم حتی اگر مخاطب فلسفه نباشید و خواندن زندگی یک فیلسوف برایتان جذابیت نداشته باشد، میانه‌تان با یادداشت کردن جملات جذاب و قصار توی کتاب‌ها بد نیست؛ و شاید همین علاقه بهانه‌ای شود برای شروع شناختن یکی از بزرگ‌ترین فلاسفهٔ شیعه که با نام «ملاصدرا» شناخته می‌شود.

تبعید و ابعاد مختلف آن

«صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی» معروف به ملاصدرا که در قرن یازدهم هجری می‌زیست، پایه‌گذار مکتبی تحت‌عنوان «حکمت تعالیه» محسوب می‌شود. او پس از تحصیل در محضر اساتیدی که حتی برای مخاطبین عام فلسفه هم نام‌آشنایند، مانند «شیخ‌بهایی» و «میرداماد» و کسب علوم مختلف، به درجهٔ اجتهاد رسید و تدریس را شروع کرد، اما طولی نکشید که اختلاف‌نظرهای او در زمینهٔ امور فقهی با مسائل رایج آن زمان و آنچه دانش‌مندان امر مطلق می‌دانستند، باعث شد او را به بدعت‌گذاشتن در دین متهم کنند و طردش کنند. این طردشدگی و اختلاف نهایتاً به تبعید ملاصدرا به اصفهان ختم شد؛ دورانی که اگر می‌خواهید جزئیات مربوط به قبل و بعدش را بدانید نهایتش این است که ویکی‌پدیای این شخصیت را بخوانید. اما اگر اطلاعاتی تاریخی نهفته در دل یک رمان و به شکلی داستانی برایتان جذاب است، ویکی‌پدیا را رها کنید و کتاب «مردی در تبعید ابدی» نوشتهٔ «نادر ابراهیمی» را بردارید. نادر ابراهیمی را حتماً با «چهل نامهٔ کوتاه به همسرم» یا «بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم» می‌شناسید. او که یکی از مطرح‌ترین نویسندگان ایرانی است، یک کتاب‌شناسی پُر و پیمان دارد؛ از رمان‌ها و داستان‌هایش گرفته تا نمایش‌نامه‌ها و فیلم‌نامه‌ها و فعالیت‌هایی که در زمینهٔ ادبیات کودک و نوجوان انجام داده است. مردی در تبعید ابدی هم درواقع از عناصر داستانی برخوردار است، اما در کل آمیخته‌ای است از قصه و فلسفه با هدف شناساندن ملاصدرا.

یک قصهٔ آرکائیک

این کتاب که در سال ۱۳۷۵ نوشته شده و به شانزده فصل اصلی تقسیم می‌شود، از لحظات سفر ملاصدرا و بودنش در مسیر تبعید همراه خانواده، شروع می‌شود. زبان داستان، زبانی آرکائیک و قُدمایی است که شاید در صفحات اول خواننده را شوکه کند و به او حس غریبی بدهد، اما باتوجه به زمانی که ماجرا در آن رخ می‌دهد، می‌توان انتخاب چنین زبانی برای روایت کردن را مناسب و قابل قبول دانست؛ هرچند که خوانندهٔ امروزی ممکن است سخت با چنین زبانی همراه شود. اما از طرف دیگر وقتی نوشتن داستانی که در گذشته رخ می‌دهد را با زبان معیار امروزی تصور می‌کنیم، به‌نظر می‌آید نتیجه چندان دلچسب از آب در نیاید.

متن سه‌پاره شدهٔ ابراهیمی

تلاش ابراهیمی برای درهم‌آمیختن داستان و فلسفه و تاریخ قابل‌ستایش است؛ او کوشیده همچنان که جنبه‌های مختلفی از شخصیت ملاصدرا را آشکار می‌کند، بار فلسفی متنش را هم حفظ کند و سرکی هم به تاریخ و آنچه در آن زمان در جریان است بکشد و شخصیت‌های گوناگونی را هم معرفی کند؛ و همچنین متنش را نسبتاً وفادارانه به تاریخ بنویسد، اما گاهی متن انسجام خودش را از دست می‌دهد و چند پاره می‌شود، یک پاره‌اش قصه‌ای است که دارد تعریف می‌شود، یک پاره‌اش حجم اطلاعات تاریخی مختلف وسط متن است و پارهٔ آخر و درواقع جزء جدایی‌ناپذیر کتاب هم جنبهٔ فلسفی آن است. یک نقطه‌ضعف کوچک دیگر که می‌توان برای کتاب برشمرد نیز پانوشت نداشتن نقل‌قول‌ها و ابیات شعر مورداستفاده داخل متن است که اگرچه مرحوم ابراهیمی در مقدمه به این موضوع اشاره کرده و بابتش عذر خواسته، اما به‌هرحال کتاب با آوردن اسامی و پانوشت زدن‌های به‌جا، اثری قوی‌تر و مستندتر محسوب می‌شود.

جهان به مثابه یک ویرانه…

مردی در تبعید ابدی خواندنی است اما جواب‌گوی نیاز مخاطبی که فقط داستان می‌خواهد نمی‌تواند باشد. فخامت زبان از یکسو و بار فلسفی موجود در سراسر ماجرا از سوی دیگر، این کتاب را برای مخاطبین خاص فلسفه و ادبیات جذاب‌تر می‌کنند؛ اما در یک نگاه ساده‌تر شاید بتوان گفت این کتاب ممکن است بتواند پلی باشد بین مخاطب عام و شناخت زندگی یک فیلسوف، اندیشه‌هایش و چگونگی شکل‌گیری آن‌ها و جملات زیبایی که نمی‌شود به سادگی از آن‌ها گذشت و یادداشتشان کرد و پشت هرکدام، یک لایهٔ عمیق برای به فکر وادار کردن مخاطب وجود دارد:

ویرانه‌ای‌ست این جهان.

عمر کفاف نمی‌دهد که آباد کنیم.

و غیرت، رخصت نمی‌دهد که رها کنیم.

این‌گونه رها کردن نشانهٔ رذالت، پس آبادسازی یک گوشهٔ گُم جهان به دست ما، آبادسازی کل عالم است به دست همگان.