یکی از انواع زیرژانرهای شاخهٔ زندگینامه‌نویسی، «نامه‌نگاری» است؛ حتی اگر آن نامه‌ها مستقیماً با هدف خلق خودزندگینامه نوشته نشده باشند، باز هم کلیدی هستند برای شناخت برشی از زندگی آن هنرمند. همان‌طور که در نامه‌های غلامحسین ساعدی به همسرش بدری لنکرانی، روزهای تلخ و در رنج تبعید به سر بردن او را کاملاً می‌توان از کلام اندوهگینش تجسم کرد. البته گاهی نویسندگانی مثل ماریو وارگای یوسا نیز وجود دارند که از ظرفیت‌های این ژانر فرعی مثل همیشه استفاده‌ای خلاقانه می‌کنند و روش نامه‌نگاری را به‌عنوان راهی برای آموزش دادن نویسندگان جوان، برمی‌گزینند. از میان کتاب‌های مشهور ادبیات فارسی که در ردهٔ این ژانر قرار می‌گیرند، می‌توان «چهل نامهٔ کوتاه به همسرم» نوشتهٔ «نادر ابراهیمی» و منتشرشده توسط نشر «روزبهان» را نام برد. اگرچه عنوان نقش‌بسته شده روی جلد کتاب، ذهن آدم را به سمت حال و هوایی عاشقانه می‌برد، اما باید دید آیا ورق زدن کتاب نیز چنین حسی به خواننده می‌دهند و این نامه‌ها قرار است آیینه‌ای تمام‌نما از عشق باشند یا خیر؟

سرمشق‌هایی که کتاب شدند

ابراهیمی که حتماً او را با فعالیت‌هایش در زمینهٔ ادبیات کودک و نوجوان، ادبیات بزرگسال، ترجمه و نمایشنامه‌نویسی و آثار شناخته‌شده‌ای مانند «بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم»، «آتش بدون دود» و «مردی در تبعید ابدی» می‌شناسید، همان‌طور که خودش در بخش مقدمهٔ کتاب تحت‌عنوان «اشاره» بیان می‌کند، موقع تمرین خطاطی تصمیم می‌گیرد تمرین‌های نستعلیقش سرمشق‌های استادش باشند و تمرین‌های شکسته‌نویسی، نامه‌هایی باشند خطاب به همسرش؛ پیرامون مسائل زندگی مشترکشان و سایر موارد حاشیه‌ای مربوط به آن. پس از مدتی، با زیاد شدن تعداد نامه‌ها، ابراهیمی تصمیم به انتشار آن‌ها می‌گیرد چرا که تصور می‌کند این نامه‌ها فراتر از گفتگویی خصوصی هستند و می‌توان مسائل یادشده در آن‌ها را به بسیاری از زوج‌ها نیز تعمیم داد. این کتاب نخستین‌بار در سال ۱۳۶۸ منتشرمی‌شود.

آیینهٔ ترک‌خوردهٔ عشق

ابراهیمی که در کتاب همسرش را با عناوینی چون «همراه همدل من»، «بانوی بزرگوار من»، «بانوی بالامنزلت»، «هم‌قدم همیشگی»، «عزیز من» و القاب مشابه موردخطاب قرار می‌دهد، در هر نامه که معمولاً حجمی بین یک تا پنج صفحه دارد، دربارهٔ مسائلی مانند قناعت در زندگی مشترک، وجود لحظه‌های شاد و غمگین در آن، ضرورت ناامید نشدن، اهمیت ندادن به قضاوت دیگران، دلسوزی، تعریف خوشبختی و موارد مشابه خطاب به همسرش صحبت کرده است. اگرچه باتوجه‌به لحن محبت‌آمیز نامه‌ها و همچنین اشاره‌هایی به لزوم هم‌قدم بودن و وقت گذاشتن با یکدیگر، می‌توان رگه‌هایی از عشق را در نامه‌ها مشاهده کرد، اما چهل نامهٔ کوتاه به همسرم در یک فضای عاشقانهٔ صددرصدی اتفاق نمی‌افتد.

نسخه‌ای برای تمامی زوج‌ها؟

زبان فخیم و قدمایی و البته دستوری نامه‌ها، این تصور را به آدم می‌دهد که انگار با وصیت‌های یک پدر قرن پنجمی خطاب به پسر ارشدش طرف است! لحن امری نامه‌ها مثلاً با وجود فعل‌هایی چون «بیندیش»، «نیندیش»، «مباش»، «مکن» و غیره و همچنین نگاه یکسویهٔ موجود در آن‌ها و نثری که باوجود زیبایی اما به شدت وامدار ادبیات تعلیمی است و خوانش آن‌ها را سخت می‌کند، ذهن آدم را از فضایی عاشقانه دور می‌کند. شاید در زندگی خصوصی بین دو آدم، چنین نامه‌های دستوری‌ای که می‌خواهد حتی استقلال طرف مقابل را هم از او بگیرد و غیرمستقیم، امر کند که «آن باش که من می‌خواهم»، جذاب و دوست‌داشتنی به نظر برسد. این مسئله تا جایی که در حوزهٔ روابط شخصی آن زوج قرار بگیرد و از محدوده حریم خصوصی خودشان خارج نشود اشکالی ندارد، اما برخلاف ادعای ابراهیمی در مقدمهٔ کتاب، نمی‌توان این نامه و نصیحت‌های داخلشان و نگاه از بالا به پایین و دستوری‌ای که وجود دارد را تجویزی برای همهٔ زوج‌ها دانست. بنابراین اگر تابه‌حال بریده‌هایی عاشقانه دربارهٔ مفهوم خوشبختی در زندگی مشترک از این کتاب به گوشتان خورده، پیشنهاد می‌کنم یک‌بار آن را بردارید و تورق کنید تا کاملاً با جهان‌بینی ابراهیمی نسبت به زندگی مشترک آشنا شوید و فقط به منتشر کردن بریده‌های عاشقانهٔ کتاب بدون خواندن تمام آن، بسنده نکنید.