عربستان از درون

کتاب «عربستان از درون» با عنوان اصلی Inside the Kingdom و عنوان فرعی History of Saudi Arabia from  ۱۹۷۹ to date، اثری تحلیلی در ژانر جامعه‌شناسی و ژئوپولیتیکی (جغرافیای سیاسی) است که سعی دارد تا به مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هر آن‌چه که یک مخاطب ناآگاه نیاز دارد از عربستان سعودی بداند، بپردازد. بنابراین اگر به آشنایی با منطقهٔ زندگی خود، یعنی خاورمیانه علاقه دارید و یا این‌که کلا از یک سیر و سفر جامعه‌شناسانه بدتان نمی‌آید، به راحتی و با چشمان بسته می‌توانیم پیشنهاد خرید کتاب عربستان از درون را به شما بدهیم! این کتاب که برای اولین بار در سال ۲۰۰۹ میلادی انتشار یافته بود، طبعاً تاریخ را تا همان زمان روایت می‌کند و البته لازم به ذکر است که مبدأ این خوانش تاریخی، همان‌طور که در عنوان فرعی اثر دیدید، مربوط به سال ۱۹۷۹ است. انتشارات کویر، ناشری است که این اثر را با عنوان اصلی عربستان از درون و عنوان فرعی «تاریخ جدید عربستان؛ پادشاهان، نهادهای دینی، لیبرال‌ها و افراطیون» به چاپ رسانده است. محمدعلی عسگری، مترجمی است که این اثر را برای نشر فوق‌الذکر به زبان فارسی برگردانده است. کتابی نسبتاً قطور که در قامت ۵۷۶ صفحه از قطع رقعی و با جلد شومیز به چاپ رسیده است.

بخش‌های کتاب عربستان از درون

این کتاب از سه بخش اصلی و ۳۳ فصل اصلی تشکیل شده است؛ بخش اول با نام «مملکت ایمان» بیشتر به مباحث اعتقادی و فرهنگی عربستان می‌پردازد و مسائلی مانند روابط سیاسی، دیالکتیک شیعه و سنی و حتی فوتبال را با تکیه بر مذهب عربستان سعودی تحلیل می‌کند. بخش دوم با عنوان «عربستان در میدان جنگ» بیشتر می‌خواهد جنگ را از منظر عربستان، مردم و خاصه حاکمان و ایدئولوژی‌اش توضیح دهد و به مباحثی مانند توفان صحرا، نبرد الخفجی، طالبان و… می‌پردازد. درنهایت بخش سوم با عنوان «القاعده به وطن باز می‌گردد»، به مهم‌ترین اتفاقات و مسائل فرهنگی یا سیاسی عربستان در دورهٔ یادشده، اعم از ظهور القاعده، گوانتانامو، ملک عبدالله و روز ولنتاین و… می‌پردازد. علاوه بر فصول یادشده، کتاب در نسخهٔ فارسی از مقدمهٔ مترجم، مقدمهٔ نویسنده بر ترجمهٔ عربی اثر در ابتدای کتاب و فصل‌های خاتمه، تسلسل تاریخی، توضیحات منابع، تصاویر و نمایهٔ موضوعی تشکیل شده است. فصول خاتمه و تسلسل تاریخی به نوعی نتیجه‌گیری نهایی نویسنده از این اثر را تشکیل می‌دهند؛ در فصل تصاویر، مهم‌ترین و مرتبط‌ترین تصاویر موجود که وقایع کتاب را توضیح می‌دهند آورده شده است و فصل توضیحات منابع هم از آن جهت اهمیت زیادی می‌یابد که کتابی این چنین تاریخی، نیاز به مستند بودن خاصی دارد تا قابلیت ارجاع‌پذیری و اعتمادسازی برای مخاطب خود داشته باشد؛ در همین راستا، رابرت لیسی، حتی ریزترین مسائلی که در کتاب مطرح کرده را با منبعی دقیق همراه کرده است.

موضوع کتاب عربستان از درون

محمدعلی عسگری در مقدمهٔ کتاب عربستان از درون، برای توضیح نوشته است:

عربستان از هر جهت کشوری مرموز است. از ریگ‌زارهایش گرفته که دریاهایی از طلای سیاه را در خود نهفته دارد تا ساکنانش که از یک‌سو گران‌بهاترین خودروهای لوکس جهان را سوار می‌شوند و از سوی دیگر هنوز زنان‌شان را در چادر و نقاب‌های سیاه می‌پیچند. شاهزادگان سکولاری که سردر قصرهای طلایی ینگه دنیا دارند و روحانیون سلفی‌مسلک و متعصبی که هنوز گرد بودن کرهٔ زمین را باور ندارند!

اما غیر از خود ارتباط تنگاتنگ سیاسی عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران، موضوع دیگری که باعث می‌شود مطالعهٔ این کتاب –خاصه برای یک ایرانی- اهمیت پیدا کند، مذهب مشترک دو کشور است؛ جایی که ماجرا برعکس شده و اتفاقا ما ایرانیان به واسطهٔ دین اسلام، از گذشتهٔ شبه جزیره خبر داریم اما دوران معاصرش را نمی‌شناسیم! چنین اطلاعات کمی حتی ممکن است باعث درک اشتباه یا فرض‌های غلط شود؛ عسگری می‌افزاید:

به همان میزان که به دلیل ارتباط دینی، تاریخ گذشتهٔ عربستان برای ما مأنوس و روشن است، تاریخ معاصر این کشور بر ما ایرانیان مجهول و ناشناخته باقی مانده است. کم نیست مقالات و یا مطالبی که هر روزه اینجا و آنجا دربارهٔ عربستان می‌خوانیم و حاصلش یک سیاه‌نمایی غالبا حساب شده است. اما اگر عربستان این‌هایی بود که گفته می‌شود، چطور توانسته طی یک قرن گذشته یکی از باثبات‌ترین کشورهای منطقه باشد؟!

در همین راستا، نویسندهٔ کتاب یعنی رابرت لیسی، بدون سیاه‌نمایی یا سفیدنمایی خاصی، سعی کرده تا قضاوتی مستند و صادقانه از دوران معاصر عربستان سعودی داشته باشد و اغلب پادشاهان، شخصیت‌ها، نهادهای دینی و اتفاقات عربستان را چه مثبت و چه منفی، چه لیبرال و چه تندرو، چه ملموس و چه عجیب و غریب، و چه هرچهٔ دیگر که فکرش را بکنید یا نکنید را با اتکا به سندهایی متقن بررسی کند. شاید به همین دلیل است که طرح روی جلد کتاب هم پرچم عربستان را در حالی به تصویر کشیده که در حال پرده‌برداری شدن است؛ گویی که حقایقی نهان و نادیده وجود دارند که قرار است در این کتاب به آن‌ها پرداخته شود. اما یکی از نکات جذاب دیگر کتاب، پرداخته شدن به مسائلی تاریخی است که به صورت غیر مستقیم بر حوادث کنونی اثر گذاشته‌اند؛ برای مثال وقتی در مبحث شیعه و سنی گام می‌گذاریم، لیسی به طرزی آگاهانه، تاریخچه‌ای از پدید آمدن این دو مذهب را در دین اسلام مرور می‌کند و حتی فلاش‌بک‌هایی به زندگی علی بن ابی‌طالب، امام اول شیعیان می‌زند و یا وقتی اسم گروهک بیت‌الانصار به میان می‌آید، او درباب انصار (یاران پیامبر اسلام در شهر مدینهٔ کنونی/ یثرب آن زمان) در ابتدای اسلام توضیحاتی را ارائه می‌دهد.

آشنایی با رابرت لیسی، نویسندهٔ کتاب

رابرت لیسی، زادهٔ سوم ژانویهٔ سال ۱۹۴۴ در بریتانیا، مورخ و زندگی‌نامه‌نویس انگلیسی مشهوری است که گویی تخصصش در نوشتن آثار مستند تاریخی معاصر است. عمدهٔ شهرت او به واسطهٔ نوشتن کتاب‌های بیوگرافی درمورد افراد مشهور، اعم از هنری فورد، آیلین فورد، ملکه الیزابت دوم و کتاب‌های تاریخی این چنینی است. لیسی به واسطهٔ همین فعالیت بیوگرافیک و تاریخی توانسته جوایز مهمی اعم از جایزهٔ نتفلیکس تاج را کسب کند. تاریخ‌نگاری او از جنس یک تاریخ‌نگاری بی‌طرفانه است؛ بنابراین به دل می‌نشیند و جذابیت خاصی دارد؛ زیرا مخاطب کتاب‌های او هیچ‌گاه تصور نمی‌کند که قرار است مورد فریب قرار بگیرد. عربستان از درون، تنها کتاب لیسی است که تا به حال به زبان فارسی برگردانی شده است؛ اما او کتاب‌های زیادی اعم از «Robert, Earl of Essex: An Elizabethan Icarus/The Life and Times of Henry VIII/Sir Walter Ralegh/Majesty/The Queens of the North Atlantic» را در کارنامهٔ حرفه‌ای خود دارد. دلیل این ترجمه را می‌توانیم در کیفیت بالای اثر حاضر بدانیم. البته این کیفیت به سادگی به دست نیامده است. به قول عسگری، رابرت لیسی به طرزی عمیق از تجربهٔ زیستی استفاده کرده است؛ یکی از مثال‌هایی که می‌توانیم بزنیم این است که نویسندهٔ اثر، چهار سال از عمر خود را در کشور عربستان سعودی گذرانده و آن‌جا زندگی کرده است تا به طرز عینی به عمق رازهای فرهنگی و سیاسی کشور عربستان پی ببرد.

جملاتی از کتاب عربستان از درون

تولید نفت عربستان بین سال‌های ۱۹۸۱ و ۱۹۸۶ از ده میلیون بشکه در روز به کمتر از چهار میلیون بشکه رسید. مساله‌ای که اثری ویرانگر بر واردات دولت داشت. وزیر دارایی باید در گام نخست از ذخایر سرمایه‌گذاری خود که کنار گذاشته بود تا بتواند برای چنین روزی به کار آید درمی‌گذشت. دولت عربستان طی سال‌ها درآمدهای اضافی خود را به شکل سند و ارزهای خارجی به ویژه دلار پس‌انداز کرده بود. اما در سال ۱۹۸۵ رقم بودجه از مازاد به کسری تبدیل شد و دولت شروع به گرفتن قرض و صرف نظر از درآمدهای اضافی دوران‌های برخورداری کرد… یکی از همراهان فهد به یاد می‌آورد که: «ناگهان پول‌ها دود شد و به هوا رفت. کار تا آنجا سخت شد که وزارت خانه‌ها در پایان هرماه برای پرداخت حقوق به کارمندان‌شان باید جدال می‌کردند. »

یک دیپلمات آمریکایی پررو کاریکاتوری کشید که در آن پادشاه عربستان نشان داده می‌شد که روی زمین زانو زده و در حالی که شلوار پاره‌ای پوشیده زمین را دستمال می‌کشد. در همان حال بالای سر او کارمندی با ریش بلند ایستاده و به شکلی جدی بر کار او نظارت کرده و می‌گفت: «مواظب باش فهد، باید اینجا را خیلی خوب تمیز کنی! »

هدف یا منظور از آن کاریکاتور که برای سال‌ها در دفتر ویژهٔ کنسولگری آمریکا به دیوار آویخته شده بود این بود که می‌خواست بپرسد چه کسی در عربستان بر امور مسلط است. چالش اصلی و سختی که به نجات عربستان در گذشته و حال مرتبط می‌شود دانستن این نکته است که چگونه دین توانست جامعه‌ای را که سریع در حال تغییر بود «بر زمین بزند. » و حال چگونه باید تلاش کرد تا در دوران منازعات سکولاریستی بتواند به سرعت خود را به پناهگاه امنی برساند.

نیمه‌های دههٔ هشتاد میلادی، خالد باحاذق و همسرش با یک مرخصی کاری، ابتدا به پیشاور رفتند. جایی نزدیک مرزهای افغانستان. خالد می‌گوید: «ما می‌خواستیم مدت یک هفته یا بیشتر به پناهندگان کمک کنیم. حملهٔ روسیه برای ما گویی یک امر شخصی بود. حمله‌ای بود به برادران مسلمان‌مان و می‌خواستیم کمک‌شان کنیم. دولت، رفتن ما را تسهیل کرد. امتیازات زیادی در مورد گذرنامه می‌دادند. من فقط به یک نامه از سازمان‌های خیریه نیاز داشتم. دوستان زیادی داشتم که به آن‌ها کمک می‌کردند. یکی از این دوستان، اسامه بن لادن بود که بلافاصله خانه‌ای برای میهمانان در پیشاور تهیه کرد و نامش را «بیت‌الانصار» گذاشت.